سرنوشت احتمالی بازار‌ها پس از توافق یا رد برجام

اقتصاد ایران از سال 1397 و پس از خروج آمریکا از برجام درگیر رشد منفی اقتصادی شد، در دوره‌ای که از اردیبهشت سال 1397 تا مهر 1399 طول کشید، به دلیل رشد قیمت ارز و افزایش کسری بودجه اقتصاد ایران با مشکلات زیادی روبرو شد و حتی برای تامین کسری بودجه اوراق خزانه‌داری را منتشر کرد. انتشار این اوراق، به تنهایی پاسخگوی کسری بودجه افسار گسیخته دولت نبوده است. به همین دلیل دولت در این دوره زمانی مجبور به چاپ پول و افزایش نقدینگی شده است. علاوه برانتشار اوراق و چاپ پول دولت اقدام به فروش درصدی از سهامی که در اختیار داشته نیز کرده است.

این سه دلیل مهم، چاپ پول و انتشار اوراق قرضه برای کسری بودجه دولت و افزایش نرخ ارز باعث ایجاد تغییرات زیادی در بازار کشور شد. این تغییرات شامل افزایش قیمت کلی همه‌ی محصول‌ها در کشور شدند. در این میان، علاوه بر کالا و محصولات مصرفی که دچار افزایش قیمت شده، کالا‌های سرمایه‌ای همچون خودرو، طلا، ارز و مسکن نیز یک روند افزایشی شدید را تجربه کردند.

روند قیمت دلار، طلا و مسکن از 1397 تا 1399

روند افزایش قیمت دلار از اردیبهشت 1397 به گونه‌ای بوده که از قیمت حدودا چهار هزار تومان در اوایل سال 97 به حدود 32 هزار تومان در اواخر مهر ماه سال 1399 رسید. قیمت طلا با قیمت سکه دارای ارتباط بسیار نزدیکی است و از دلار هم تاثیر زیادی می‌پذیرد. هر سکه امامی در 18 اردیبهشت ماه سال 97 که ایالات متحده از برجام خارج شد، حدود دو میلیون تومان معامله می‌شد. اما در اواخر مهر ماه سال 1399 پیش از مشخص شدن شکست دونالد ترامپ، به 16 میلیون تومان رسید، یعنی قیمتش حدود 8 برابر شد. مسکن نیز همانند سکه طلا و ارز یک کالای سرمایه‌ای در ایران محسوب می‌شود. قیمت خانه در این بازه زمانی دچار افزایش قیمت سرسام آوری شد که یک دلیل آن ناشی از خروج ایالات متحده از برجام و تشدید تحریم‌ها بود. هر متر واحد مسکونی در تهران که در اردیبهشت 1397 حدود 6 میلیون تومان بود، در پایان مهر 99 به حدود متری 27 میلیون تومان رسید. درست است که رشد مسکن در این بازه زمانی کمتر از بقیه بود اما در ادامه، دلار و سکه با افت قیمت اسمی روبرو شدند، در حالی که قیمت مسکن افزایش یافت و اکنون به در تهران به متری 35 میلیون تومان رسیده است.

افزایش قیمت کالاهای سرمایه‌ای بخودی خود اتفاق نیافتاده، بلکه علت اصلی این اتفاق از منظر اقتصادی افزایش تقاضای بیش از حد در این بازارها بوده است. اما علت اصلی این افزایش تقاضا چه چیزی بوده است؟

برای پاسخ به این سوال باید این نکته‌ی حیاتی را در نظر گرفت که با از بین رفتن برجام، مردم در ذهن خود به این نتیجه رسیدند که اقتصاد دچار تورم و افزایش قیمت خواهد شد، این مسئله در اقتصاد به عنوان تورم انتظاری یاد می‌شود. به این معنی که مردم قبل از اتفاق افتادن تورم بنا به شرایط پیش آمده در اقتصاد انتظار دارند که در آینده این اتفاق صورت بگیرد.

بحث دیگری که مزید بر علت این شرایط اقتصادی ایران از سال 97 تا مهر سال 99 شد، گسترش پاندمی کرونا بود. پاندمی کرونا علاوه بر ایران بر اقتصاد تمام کشورهای دنیا اثر منفی گذاشت.

روند تورم و قیمت سهام از 97 تا 99

از دیگر بازارهای مهم سرمایه گذاری در دنیا بازار سهام است. اما این بازار برای مردم عادی در ایران تا سال 97 و 98 کمتر شناخته شده بود. بازار سهام در این سالها (به خصوص تا 5 ماه اول سال 99) به دلیل تقاضای زیاد مردم برای خرید سهام شرکت‌های عرضه شده در بورس، دچار افزایش قیمتی بی‌سابقه شد. دلیل افزایش تقاضا برای این بازار سرمایه‌گذاری را می توان به دو دلیل عمده تقسیم کرد: اول اینکه با پول بسیار کم می‌توان در این بازار سرمایه گذاری کرد و بر خلاف بازار مسکن، طلا و سکه که به نسبت مقدار پول بیشتری برای سرمایه‌گذاری لازم دارند. دوم اینکه بازدهی خوبی در سال‌های اخیر داشته است.

در مورد تورم هم نکات مهمی در این بازه زمانی به چشم می‌خورد. تورم در این بازه زمانی به دلایلی که گفته شد، رشد زیادی را تجربه کرده است. اما نکته مهم این است که رشد قیمت سهام،طلا، ارز و مسکن بالاتر از رشد تورم بوده است. طبق گزارش مرکز آمار ایران، تورم یا افزایش سطح عمومی قیمت‌ها در بازه زمانی اردیبهشت 97 تا مهر 99 حدود 129 درصد بوده است.

روند قیمتی بازارها بعد از انتخاب بایدن

بعد از انتخابات آمریکا در 13 آبان 1399 و انتخاب جو بایدن از سوی رای دهندگان آمریکایی، تا حد زیادی تلاطم بازارها در ایران کاسته شد. علت چه بود؟ علت این کاهش تلاطم، کاهش انتظارات تورمی مردم به این امید که جو بایدن از حزب دمکرات بوده و این امکان وجود دارد که با دولت ایران دومرتبه وارد مذاکرات احیای برجام شود و به تبع آن تحریم‌های نفتی و بانکی ایران کاهش یافته یا از بین بروند. این انتظارات درست و بجا بود، به گونه‌ای که تمام بازارهای ایران بصورت کوتاه مدت به این تغییرات سیاسی در ایالات متحده واکنش نشان دادند. قیمت ارز و طلا هم در کوتاه مدت کاهشی بودند. همانطور که گفته شد این کاهش قیمت به دلیل یک شوک منفی خبری بود. اما وضعیت واقعی اقتصاد کشور هیچ تغییر ملموسی در آن اتفاق نیافتاده بود. بعد از مدتی که شوک خبری از بین رفت دو مرتبه بازارها به رویه‌ی اصلی خود بازگشتند. این بازگشت تا چند ماه اخیر ادامه داشت. اما درحال حاضر اقتصاد ایران برسر دوراهی برجام قرار گرفته است. سوال مهم اینجاست شرایط اقتصادی ایران در حالت برجام موفق یا شکست خورده چگونه خواهد بود؟ برای جواب به این پرسش دو سناریو وجود دارد.

سناریوی شکست برجام

درصورت شکست برجام، بدون شک با اعلام رسمی آن، بازارهای ایران دچار شوک خواهند شد. این شوک به چه صورت خواهد بود؟

با شکست کامل برجام و عدم دسترسی ایران به بازارهای جهانی نفت وگاز و به تبع آن عدم وارد شدن دلارهای نفتی به کشور، قیمت دلار افزایشی خواهد بود. البته این افزایش قیمت دلار در روزهای اول فقط در واکنش به خبر شکست برجام خواهد بود. اما با تشدید این مدت زمان، انتظارات تورمی فعالان بازار افزایش خواهد یافت که این خود باعث افزایش تقاضا برای ارز، طلا و مسکن خواهد شد. این افزایش تقاضا باعث افزایش قیمت در این بازارها خواهد شد. از سوی دیگر با افزایش قیمت ارز، قیمت مصالح ساختمانی بالا خواهد رفت و با افزایش قیمت مصالح قیمت واحدهای ساختمانی نیز ممکن است افزایش داشته باشند. در این شرایط، ممکن است بازارها به وضعیت قیمتی پیش از انتخاب بایدن در اواخر مهر ماه سال 99 برگردند. علاوه بر این، به دلیل سطح تورم بسیار بالاتر ایران در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته، این احتمال وجود دارد که به اندازه اختلاف تورم دو کشور، به این مقادیر اضافه شود.

در بازار سهام نیز تغییرات قیمتی ایجاد خواهد شد. زیرا به دلیل تورم ایجاد شده در کل جامعه قیمت دارایی‌های بعضی از شرکتها افزایش خواهد یافت. به همین دلیل قیمت سهام آن‌ها نیز ممکن است افزایش داشته باشد.

سناریوی برجام موفق

اگر مذاکرات برجامی به ثمربشیند و دولت ایالات متحده کارشکنی نکند، بازارهای ایران به چه سمتی خواهند رفت و این موضوع چه پیامدی برای سرمایه‌گذاران دارد؟ همانند سناریوی اول با انتشار رسمی خبر توافق برجام، بازارهایی که نقدشوندگی بالایی دارند دچارافت قیمت کوتاه مدت خواهند شد. اما در صورتی که به معنای واقعی کلمه ایران نتواند نفت و میعانات گازی خودرا در بازارهای جهانی بفروشد و به آسانی دلارهای حاصل از این فروش‌هارا به بانک مرکزی برنگرداند، عملا نباید انتظار تغییرات مهمی در اقتصاد ایران داشت.

با این اوصاف در صورت موفقیت برجام و بازگشت دلارهای نفتی و نبود تحریم‌های بانکی، دارایی‌های با نقدشوندگی بالا مانند ارز و طلا دچار کاهش قیمت خواهند شد و دارایی های با نقد شوندگی کمتر همچون مسکن نیز به تدریج با این تغییرات مواجه خواهند شد. از سوی دیگر قیمت بازار سهام شرکتهایی که صادرات خواهند داشت نیز ممکن است افزایش یابد.