رانت چیست؟

احتمالا تا حالا اسم رانت را بسیار شنیده باشید و به نظرتان مفهوم مشخصی داشته باشد. آنچه در ایران به عنوان رانت در میان عموم مردم جا افتاده، عبارت است از استفاده یک فرد یا نهاد از امکانات خود به صورت ناصحیح و برای کسب منفعت شخصی البته با هزینه‌ی عمومی. اما رانت از ابتدا مفهوم دیگری داشته است. در این مطلب باهم به این تعریف نگاهی می‌اندازیم و اینکه رانت چیست را بررسی خواهیم کرد.

ریشه شکل گیری رانت

دهه‌ها پیش آمریکا توسط کریستف کلمب کشف شد. بعد از سال‌های متمادی از این کشف، بریتانیایی‌ها و دیگر اروپایی‌ها به آمریکا مهاجرت کردند. چرا؟ در آمریکای تازه کشف شده منابع بسیار زیاد بود، این منابع شامل زمین و نهاده‌های تولید کشاورزی بود. از آنجایی که در آن زمان سرخ پوست‌ها با صنعت کشاورزی که اروپاییان داشتند آشنا نبودند، کشاورزی در آمریکا به همان صورت کاملا سنتی اداره می‌شد. زمین‌های موجود در آمریکا بسیار حاصل خیز و بکر بود، به همین دلیل هم اروپایی‌ها انگیزه داشتند این زمین‌های کشاورزی را خریده یا اجاره کنند. مرحله اول این خریدها، از زمین‌هایی شروع شد که بسیار حاصل خیز بوده و به دلیل اینکه بار اول بوده که مشتری داشتند، قیمت آنها بسیار کم بود. این زمین‌ها، زمین‌های کشاورزی درجه یک بودند و با قیمتی نسبتا پایین به مشتریان واگذار شدند. مدتها بعد از این کار سایر اروپایی‌ها برای بهره بردن از این سرزمین حاصل‌خیز تصمیم به مهاجرت به آمریگا گرفتند.

با مهاجرت بیشتر به این سرزمین تازه کشف شده، تقاضا برای زمین‌های درجه یک و حاصل‌خیزتر افزایش یافت. با این افزایش تقاضا، قیمت آن‌ها با رشد چشمگیری مواجه شد. حالا تازه ‌وارد‌های اروپایی برای کشاورزی باید چه کار می‌کردند؟ در جواب این سوال باید گفت که یا زمین‌های مرغوب و درجه یک اجاره می‌کردند یا اقدام به خرید زمین‌هایی می‌کردند که به اصطلاح درجه دو محسوب می‌شدند. درجه دو به این معنی که حاصل خیز بوده‌اند اما نه به اندازه زمین‌های درجه یک.

رانت از این جا شروع می‌شود. با خرید یا اجاره زمین‌های کشاورزی حاصلخیز درجه دو قیمت زمین‌های درجه یک تحت تاثیر قرار گرفت. بدون آنکه تقاضایی برای زمین‌های درجه یک وجود داشته باشد. مالکان زمین‌های بهتر و درجه یک بدون آنکه کاری انجام دهند به دلیل تقاضا برای زمین‌های دیگر کسب سود کردند. به همین ترتیب تقاضا برای زمین‌های دیگر باعث افزایش قیمت زمین‌های بهتر شده و آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌داد.

اما دسته دیگری از افراد بجای خرید زمین‌های کمتر حاصل خیز شروع به اجاره زمین‌های حاصل خیز و درجه یک کردند. پول بی‌زحمتی که به این ترتیب به دست افراد مالک رسیده است، را اصطلاحا رانت می‌نامند.

تعریف رانت

رانت در لغت به معنای بهره مالکانه، کرایه و اجاره آمده است و در واقع درآمدی است که از مواهب طبیعی به دست می‌آید. به بیان دیگر، رانت جویی فرآیندی است که طی آن یک فرد، نهاد یا گروه صاحب اطلاعات، فرصت‌ها و امتیازهایی شود که دیگران از آن بی‌بهره‌اند و با تصاحب این فرصت‌ها به سرمایه‌های مالی و موقعیت‌های ممتاز سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دست یابند. در این مفهوم از رانت نوعی ارتکاب به فساد نهفته است و این استفاده آگاهانه‌ای از امتیازات ویژه‌ای است که دیگران در شرایط مساوی از آن بهره‌ای ندارند.

از دیدگاه دیگر، رانت درآمد ناشی از اشتغال یا مالکیت چیزی است بدون آنکه مالک برای دریافت این درآمد کمکی به تولید کرده باشد به این معنا که کسب این گزینه، تأثیری بر ظرفیت تولید در جامعه ندارد. باید بیان کرد که رانت درآمدی خارج از عرصه فعالیت‌های مولد اقتصادی است که به لحاظ مفهومی امکان سرایت به حوزه‌های دیگر را دارد. رانت جویی نیز عبارت است از جستجو برای دست یافتن به این درآمد مازاد.

انواع رانت

رانت اقتصادی

نخستین کسی که در رابطه با رانت اقتصادی مطالبی ارائه نمود، دیوید ریکاردو بود که ضمن تحلیل اقتصادی خود به نوعی بی عدالتی در میزان سود برای تولیدکنندگان محصولات کشاورزی پی‌برد و سود غیرعادلانه‌ای را که نصیب برخی از آن‌ها می‌شد، رانت نامید. اما به طورکلی رانت‌های اقتصادی ناشی از برخی عوامل اقتصادی مانند منابع طبیعی، محدودیت‌های بازرگانی، سیاست‌های حمایتی، کنترل قیمت‌ها، چندگانگی نرخ ارز، تخصیص سهمیه‌های ارزی و نحوه توزیع بودجه و اعتبارات دولتی است.

رانت سیاسی

شکل گیری رانت سیاسی یکی از پیامدهای فساد سیاسی در هر جامعه است و هرگاه دولت و احزاب قدرتمند سیاسی که توزیع و تصمیم گیری درخصوص منابع ثروت و قدرت را در اختیار دارند در انجام این کار بین افراد و گروه های مختلف جامعه تبعیض قائل شوند، رانت شکل گرفته است. در واقع در رانت سیاسی، اراده افراد بانفوذ‌ به این قرار گرفته است که با خارج کردن رقبا از میدان، امتیازی را به یک فرد یا گروه خاص بدهند.

رانت اجتماعی

برخورداری از برخی امتیازات ویژه که خارج از صلاحیت‌های فردی و شایستگی‌های ذاتی برخی، نصیب آنها می‌شود، رانت اجتماعی نام دارد. این رانت حاکی از برخورداری افراد یا گروه‌ها از امتیازات خاص اجتماعی است که استحقاق آن را ندارند و منجر به انباشت ثروت نزد عده‌ای معدود از افراد جامعه می‌شوند. برخورداری از رانت اجتماعی به اشکال مختلف صورت می‌گیرد. گاهی افراد با استفاده از موقعیت شغلی خود از فرصت‌هایی برخوردار می‌شوند،گاهی روابط خویشاوندی یا قرارگرفتن در یک تشکل یا گروه خاص یا گاهی اعمال نفوذ سیاسی در تصویب برخی قوانین که شمول عام دارند باعث می‌شود برای عده‌ای رانت‌های اجتماعی پدید آید مانند احداث جاده، کارخانه، سد و موارد دیگر که منجر به افزایش قیمت زمین عده‌ای دیگر می‌شود.

رانت اطلاعاتی

دست‌یابی زودهنگام و انحصاری به اطلاعات اقتصادی در زمینه سیاست‌های بازرگانی، پولی، ارزی، بازار سهام، امور مالی وطرح‌های عمرانی منشا یکی از مهم‌ترین انواع رانت به نام رانت اطلاعاتی است. به این ترتیب که عده‌ای از افراد با به دست آوردن زودرس اطلاعات مختلف می‌توانند تغییرات قریب‌الوقوع در قوانین و مقررات، سیاست‌ها و تصمیم گیری‌های جدید، اصلاحات در محدوده‌ها و نقشه‌های جامع شهری را فهمیده و از این اطلاعات درجهت منافع شخصی خود استفاده کنند و به ثروت‌های هنگفتی دست یابند. این دستیابی زیرکانه به اطلاعات صحیح خود موجب شکل گیری رقابت ناسالم اقتصادی در بازار سرمایه می‌شود.

رانت در ایران

رانت در ایران معاصر با کشف نفت آغاز شد. این اکتشافات به دلیل ارز آوری و سود هنگفت، به مرور باعث ایجاد رانت شد. اما امروزه رانت در ایران در ساختار‌های مختلف کشور وجود دارد. از جمله این رانت های توزیع شده در ایران انحصار‌های وارداتی است. به عنوان مثال انحصار در واردات خودرو‌های خارجی گران قیمت، که هرکسی اجازه این فعالیت‌ها را نخواهد داشت. یکی دیگر از ساختار‌های رانتی در ایران، رانت در توزیع است. مجوز‌هایی که به ایجاد چنین توزیعی بیانجامد، به نوعی رانت محسوب می‌شود.

از جمله دیگر رانت‌های مهم توزیع شده در ایران، رانت استفاده از تسهیلات بانکی کلان است. افرادی که رانت بالاتری دارند به آسانی می‌توانند از تسهیلات (وام) کلان استفاده کنند.

امروزه در ایران یکی از رانت‌هایی که معیشت مردم را به تنگ آورده است، رانت واردات کالاهای اساسی و مواد اولیه است. این رانت با استفاده از دلار‌های ارزان دولتی انجام گرفته و به نرخ روز به مشتریان فروخته خواهد شد. جالب است که بدانید تنها افراد خاصی در جامعه می‌توانند چنین کاری کنند.

جمع بندی

همانگونه که گفته شد ریشه رانت از اجاره ملک و افزایش قیمت آن آمده است. اما امروزه رانت نه تنها اقیمت اجاره نبوده بلکه در جای جای اقتصاد می‌توان آن را دید. هرجا که افراد با داشتن نفوذ سیاسی، خبری، اقتصادی به فعالیت‌های اقتصادی پرداخته و سود‌های کلان به دست آورند، رانت کسب کرده‌اند.