بیماری هلندی چیست و چه آثاری بر اقتصاد دارد؟

احتمالا با قیمت نفت و تحولات آن تا حدودی آشنا باشید. دلایل زیادی وجود دارد که می‌تواند موجب افزایش قیمت نفت و حتی جهش آن شود. این مساله برای کشورهای صادرکننده نفت هم اهمیت زیادی پیدا می‌کند. اما این افزایش شدید خوب است یا بد؟ واقعیت این است که شوك‌های نفتی برای کشورهای صادرکننده‌ نفت می‌تواند همانند یک شمشیر دو لبه عمل کند. با افزایش قیمت نفت و درآمدهای نفتی، درآمدهای ارزی یک کشور هم افزایش می‌یابد. در این حالت، رشد اقتصادی آن کشور افزایش می‌یابد و با بالا رفتن درآمد مردم، موجب بالا رفتن استاندارد سطح زندگی آنان می‌شود. اما از طرفی دیگر، این اتفاق می‌تواند توازن بخش‌های اقتصادی مختلف در یک کشور را مختل کند. در ادامه توضیح می‌دهیم که بیماری هلندی چیست و چطور می‌تواند آثار منفی اقتصادی به دنبال داشته باشد.

بیماری هلندی چیست؟

اصطلاح بيماری هلندی براي اولين بار در مجله اكونوميست لندن در نوامبر 1977 مطرح شد و در واقع عنوان مقاله‌ای بود كه در آن تأثير درآمدهای ارزی حاصل از كشف و صـادرات گاز طبيعی در هلند بـر اقتـصاد ايـن كـشور بررسـی شـده بود. به دنبال كشف گاز طبيعي در هلند، ايـن كـشور كـه واردكننـده سـنتی گـاز بـود بـه صادركننده آن تبديل شد در نتيجه، عوايد ارزی خارجي هنگفتی نصيب كشور هلند شد. در نتیجه اين رخداد، قيمت‌ها و نـرخ ارز واقعی افزايش پيدا كرد. در نتيجه، توليدكنندگان و صادركنندگان هلندی قدرت رقابت پذيری خود را از دست دادند و سهم‌ تولیدشان از بازار جهانی کاهش یافت. رشد اقتصادی در اين كـشور، پس از این اتفاقات بـه شـدت كـاهش پیدا کرد.

بنابراين بيماری هلندی به وضعيتی گفته می‌شود كه در آن بـه دنبـال كـشف يـك منبـع طبيعی همچون نفت و در نتيجه افزايش عوايد ارزی حاصل از آن، نرخ ارز واقعی افـزايش و صادرات آن كشور كاهش يابد. کم و كيـف بيمـاری هلنـدی و تبعـات آن بـر عملكرد اقتصادی و سياسی كشورها به ساختار اقتصاد، كيفيت و ساختار حكومت و نيز كيفيت نهادهای آن هم بستگی دارد.

اقتـصاد كشورهايی که از نظر منابع طبيعي غنی هسـتند، به طور متوسط آهسته‌تر از اقتصادهايی رشد كـرده اسـت كـه از نظـر منـابع طبيعـی فقيـر بوده‌اند. براي مثال، كشورهايی مثل ايران، نيجريه، ونزوئلا، آنگولا و اكـوادور در چند دهه اخير، عملكرد ضعيفی را تجربه كـرده انـد، در حـالي كـه كشورهاي آسيايی كه از نظر منابع طبيعی فقيرتر بوده‌اند، از رشـد سـريع اقتـصادی برخـوردار شده‌اند. البته نمی‌خواهیم همه علت‌های افت و کمبود در توسعه را به گردن منابع طبیعی بیندازیم.

تاثیر بیماری هلندی بر اقتصاد

همانگونه که ذکر شد بیماری هلندی باعث افزایش ورود ارز ناشی از فروش منابع طبیعی همچون نفت و گاز خواهد شد. این ارزآوری به خودی خود برای اقتصاد مضر نیست بلکه در بسیاری از کشورها موجب افزایش رفاه و قدرت اقتصادی مردم آن جامعه شده است. پس مشکل کجاست؟ مشکل اصلی که در این رابطه وجود دارد این است که سیاست گذاران اقتصادی بعد از ورود انبوهی از دلارهای حاصل از فروش نفت و گاز و یا سایر منابع طبیعی، دیگر به فکر ارزآوری از طریق صادرات محصولات صنعتی نیستند و دچار توهم رشد اقتصادی می‌شوند. به این صورت که با در اختیار داشتن منابع بزرگ ارزی و تسعیر این مقدار به پول رایج کشور باعث افزایش تقاضا در این جامعه خواهد شد.

این افزایش تقاضا در مرحله اول باعث افزایش قیمت کالاهای مصرفی در جامعه خواهد شد، اما دولت به دلیل در اختیار داشتن منابع ارزی بزرگ برای جبران تقاضای مازاد در فضای اقتصادی شروع به واردات گسترده خواهد کرد و تا حدودی می‌تواند قیمت کالاهای مصرفی را کنترل کند و عرضه و تقاضا را به تعادل برساند.

اما مشکل اصلی بر کالاهایی است که امکان واردات آن‌ها از طریق ارزهای نفتی و گازی ممکن نیست. مواردی مانند مسکن! مگر می‌شود زمین را وارد کرد؟ خیر.

با افزایش قدرت خرج کردن مردم از طریق تسعیر دلارهای نفتی علاوه بر کالاهای مصرفی، برای مسکن و زمین نیز تقاضای مازاد شکل می‌گیرد. کالاهای مصرفی را شاید بتوان از طریق واردات تامین کرد اما مسکن را نمی توان تامین کرد، زیرا قابل واردات نیست پس در کشوری که بیماری هلندی وجود دارد قیمت مسکن با شیب زیادی شروع به افزایش می‌کند.

تاثیر مخرب دیگری که بیماری هلندی دارد، این است که به دلیل بی توجهی به صنعت این بخش مهم و حیاتی کشور ازبین خواهد رفت. چرا؟ چون دولت با امید اینکه دلار های نفتی وجود دارند و هرگاه لازم باشد واردات انجام دهد. دوم اینکه چون ارز زیادی در جامعه تزریق می‌شود ارز داخلی را تقویت می‌کند و کالاهای وارداتی ارزان قیمت تر از کالاهای تولید داخل خواهد بود. این موضوع ممکن است در کوتاه‌مدت مردم را خوشحال کند و رفاه آنها را بالاتر ببرد، اما در بلندمدت آسیب‌های اقتصادی در پی خواهد داشت.

بیماری هلندی درایران

بیماری هلندی تقریبا از دهه‌ی 50 شمسی بر اقتصاد ایران حاکم بوده است. در سال 1352 که اولین شوک‌ نفتی به وقوع پیوست، قیمت نفت در یک بازه کوتاه بسیار بالا رفت و باعث بروز بیماری هلندی در اقتصاد ایران گردید. در سال‌های ابتدایی دهه 50 شمسی، بالاترین درآمد‌های نفتی ایران به یک باره افزایش یافت و به تبع آن هزینه‌های دولت نیز بالا رفت. سرازیر شدن این درآمدها به جامعه باعث شد تقاضای مازاد در ایران شکل بگیرد. اقتصاد ایران توانایی این مازاد تقاضا را نداشت و باعث بروز تورم در آن سال‌ها شد.

در دهه 90 نیز این اتفاق در اقتصاد ایران کاملا مشهود بوده است. در سال‌های 90 و 91 بار دیگر یک شوک نفتی بر جهان وارد شد. در آن سال‌ها به دلیل کمتربودن تحریم‌ها دلارهای نفتی به آسانی وارد کشور می‌شد. همین موضوع باعث رشد قیمت مسکن در ایران در آن سال‌ها هم شد.

جمع‌بندی

بیماری هلندی در اثر شوک‌های نفتی به وجود می آید و باعث افزایش تقاضای کالاها و خدمات در کشورهای صادر کننده نفت و تورم در آنها می‌شود. این تقاضاهای مازاد اگر برای کالاهای مصرفی پیش بیایند، با واردات رفع می‌شوند و افزایش قیمت آنها دست کم در کوتاه مدت قابل کاهش است اما، بخش‌های غیرقابل مبادله مانند مسکن و ملک، به دلیل اینکه نمی‌توان آنها را از کشوری وارد کرد، دچار شوک قیمتی خواهند شد. یکی از دلایل رشد قیمت مسکن در ایران در طول زمان همین مساله است.