دست نامریی چیست؟

«هیچ گربه‌ای در راه خدا موش نمی‌گیرد!» همه‌ی ما این ضرب‌المثل را بارها شنیده‌ایم که هیچ گربه‌ای در راه خدا موش نمی‌گیرد. در این ضرب المثل هم یک مفهوم اقتصادی نهفته است: دست نامریی. اگر از کسانی باشید که خبرهای گرانی و افزایش قیمت‌ها را دنبال می‌کنید و از آن نگران هستید، خیلی از مواقع به دنبال مقصر گرانی‌ها می‌گردید. افزایش قیمت‌ها می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد. با این حال، خیلی از افراد فکر می‌کنند راه مقابله با آن صرفا برخورد محکم با گران‌فروشی است. این در حالی است که راه حلی از طرف اقتصاددانها برای این موضوع پیشنهاد شده است. ایجاد بازار آزاد و از بین بردن انحصار می‌تواند به طور خودکار قیمت‌ها را برای مصرف‌کنندگان متعادل‌تر کند. در ادامه به این راه حل خواهیم پرداخت.

دست نامریی چیست؟

آدام اسمیت پدر علم اقتصاد در سال 1776 میلادی کتابی تحت عنوان "ثروت ملل" منتشر کرد که در آن به دست نامریی اشاره کرده بود. دست نامریی به این مفهوم اقتصادی اشاره دارد که هر شخصی در جامعه تمایل دارد سود خودش را حداکثر کند. این حداکثرسازی سود شخصی در ذهن مردم جامعه وجود دارد و کسی منکر این ویژگی ذاتی خود نیست.

اما مفهوم دست نامریی به تنهایی به معنای حداکثرسازی منفعت شخصی هر فرد نیست، بلکه به این مفهوم اشاره دارد که هر شخص با حداکثر کردن منفعت شخصی خود بصورت ناخودآگاه دارد به نفع جامعه عمل می کند.

یک نانوا هر روز صبح علی‌الطلوع برای نفع جامعه نان نمی‌پزد بلکه به دنبال کسب درآمد از این فعالیت خود است اما بدون آنکه خود متوجه شود یا این که تمایلی به نفع رساندن به جامعه باشد، دارد سود اجتماعی ایجاد می‌کند.

انحصار در بازار

آدام اسمیت در عصر انحصارات دولتی زندگی می‌کرد. او معتقد بود اگر به هر فردی این آزادی داده شود که به هر اندازه که می‌خواهد تولید کند و به میزان دلخواه هم به تجارت آزاد بپردازد و اگر همه بازارها رقابتی شوند، نفع شخصی طبیعی افراد باعث خواهد شد تا با اندکی تلاش دولتمردان، ثروت جامعه بیشتر شود.

به نظر آدام اسمیت نفع شخصی مهمترین عامل محرک فعالیت‌های اقتصادی است. اگر افراد در کسب نفع شخصی آزاد گذاشته شوند و هر فرد بتواند بدون مانع، نفع شخصی خود را تامین کند منافع اجتماع هم به بهترین شکل حاصل خواهد شد. زیرا اجتماع چیزی جز مجموع افراد تشکیل دهندهٔ آن نیست. بنابراین منافع فرد و اجتماع هماهنگ و همسو هستند.

گرفتار شدن در حصار انحصار

پیش فرض آدام اسمیت برای تئوری دست نامریی وجود بازار آزاد در جامعه است. در کشورهایی که تولید بصورت انحصاری در اختیار دولت است و برای حمایت از تولید خود بر واردات مالیات سنگین وضع می‌کند، دست نامریی هرگز نمی‌تواند عمل کند. زیرا در این گونه بازارها تولید کننده الزامی برای افزایش کیفیت و رقابت قیمتی برای عرضه محصول خود ندارد. در واقع مصرف کننده بنا به شرایط انحصاری در بازار مجبور به خرید محصولی است که در شرایط انحصار تولید شده است.

دست نامریی موجب از بین رفتن انحصار در بازار می‌شود و به دلیل حضور شرکت‌های مختلف تولید کننده در بازار، علاوه بر افزایش کیفیت محصول رقابت در تولید را هم افزایش داده و قیمت هم برای مصرف‌کنندگان متعادل‌تر خواهد شد.

اخلاق اقتصادی در بازار آزاد

منظور از اخلاق اقتصادی این است که وقتی انحصار در بازار نباشد، دست نامریی وارد کار خواهد شد. در نتیجه تمامی تولیدکنندگان جامعه برای به دست آوردن بازار و کسب سود بیشتر با یکدیگر رقابت خواهند کرد. این رقابت دیگر فسادزا نیست چون محدودیتی برای شرکت افراد در رقابت وجود ندارد.

در بازاری که در آن رقابت آزاد وجود دارد، تولید کنندگان برای آنکه بتوانند محصول خود را بفروش برسانند و بتوانند از رقبای خود جلو بیافتند باید محصول با کیفیت‌تر و ارزان‌تری در مقایسه با سایرین به بازار عرضه کنند تا مصرف کننده به اختیار خود کالا را انتخاب کرده و آن را خریداری نماید. این کار باعث افزایش بهره‌وری و کیفیت شده و در عین حال به علت رقابت بالا، باعث کاهش قیمت کالای عرضه شده خواهد شد.

مزیت نسبی در تولید

مزیت نسبی به این معنی است که اگر کشوری شرایط مناسبی همچون تکنولوژی، شرایط جغرافیایی و یا نیروی انسانی متخصص در تولید محصولی را ندارد، بهتر است که آن محصول را از کشور دیگری که مزیت نسبی برای تولید آن را دارد وارد کند و در عوض آن کشور مورد نظر به تولید محصولی روی بیاورد که شرایط نسبی و رقابت پذیرتری برای تولید را دارا است. سپس محصول تولید شده را به کشورهایی که مزیت نسبی برای تولید آن را ندارند، صادر کند. مثلا کشور ایران شرایط اقلیمی مناسبی برای تولید میوه نارگیل را ندارد پس نباید برای تولید همچین محصولی سرمایه‌های کشور را هدر داد بلکه باید روی فرآوری مشتقات نفتی که دارای ذخایر عظیمی از آن هست روی بیاورد. این کار باعث افزایش درآمد سرآنه و سودآوری برای کشور خواهد شد.

یک نکته برای سرمایه‌گذاری

گاهی پیش می‌آید که دولت‌ها در سودآوری برخی صنایع دخالت می‌کنند یا در تعیین قیمت و هزینه آنها مداخله می‌کنند. طبق نظر آدام اسمیت این کار باعث ناکارآمدی در بازار آن می‌شود. به همین دلیل هم برای سرمایه‌گذاری در بیشتر موارد بهتر است شرکت‌هایی را انتخاب کنید که آزادتر هستند و دچار مقررات شدید نمی‌شوند. این کار به خصوص وقتی شما تجربه زیادی از بازارها ندارید، به شما کمک می‌کند.

جمع‌بندی

حالا به مساله‌ای که در ابتدا اشاره کردیم، برمی‌گردیم. طبق نظر آدام اسمیت، اگر فعالان اقتصادی را آزاد بگذاریم که به نفع خود بپردازند و انحصار را در بازار از بین ببریم، تولیدکننده‌ها برای این که سود بیشتری کسب کنند و در رقابت با بقیه پیروز شوند، قیمت خود را کم کرده یا کیفیت محصولاتشان را بالا می‌برند. این کار از سوی بقیه تولیدکننده‌ها هم دنبال می‌شود و در نهایت جامعه از قیمت‌های مناسب و کیفیت محصولات خوب بهره‌مند می‌شود.