نرخ ارز موثر چیست؟

نرخ ارز در ایران همیشه یکی از موضوعات داغ بوده است. به دلیل ساختار اقتصادی کشور و نظام چند نرخی ارز، قیمت‌های متفاوت و اسامی مختلفی برای ارزها شنیده می‌شود: ارز نیمایی، دلار سنا، نرخ ارز بازار آزاد، نرخ ارز رسمی و مواردی دیگر. هر یک از این دسته‌بندی‌ها نرخ ارز را با قیمتی متفاوت اعلام می‌کنند که دلایل خاص خود را دارد. برای بسیاری از افراد تفاوت میان این ارزها مبهم است و این انگیزه وجود دارد که ارز را به قیمت ارزان‌تری نسبت به بازار آزاد تهیه کنند. امروزه پای نرخ ارز به صحبت بسیاری از جمع‌ها کشیده شده و بسیاری قیمت آن را در زندگی روزمره خود موثر می‌دانند. به همین دلیل هم خوب است صرف نظر از انواع نرخ ارز در ایران، با مفاهیم مرتبط با آن هم آشنایی داشته باشیم. در این مطلب به این موضوع می‌پردازیم که نرخ ارز موثر چیست.

نرخ ارز چیست؟

به زبان ساده نرخ ارز یعنی تعداد واحدی از پول یک کشور که در برابر یک واحد پولی از کشوری دیگر مبادله می‌شود. مثلا اگر نرخ دلار در بازار آزاد 30 هزار تومان باشد، شما باید معادل 30 هزار تومان یا 300 هزار ریال از واحد پول ایران را بدهید تا یک واحد از پول ایالات متحده یا دلار را به دست بیاورید. نرخ ارز اهمیت بسیار زیادی دارد و یکی از مهمترین عوامل تجارت کالا و خدمات در کشورها است. معمولا نرخ ارز کشورها در مقابل هم نوسان می‌کنند. کشوری که نرخ ارز آن در مقایسه با سایر کشورها پایین‌تر می‌آید این قابلیت را پیدا می‌کند که صادرات کالای خود را به کشورهای دیگر بیشتر کند یا از کشورهای دیگر توریست جذب نماید.

در واقع چون کالا و خدمات چنین کشوری در مقایسه با کشورهای دیگر ارزان‌تر می‌شود، تقاضای سایر کشورها از محصولات آن بالا می‌رود. البته چنین اتفاقی ممکن است به دلایلی مانند محدودیت‌های مختلف از تحریم‌های اقتصادی گرفته تا مشکلات نقل و انتقال مالی و برخی موارد دیگر رخ ندهد.

اثر تورم روی نرخ ارز

تورم و نرخ ارز با هم ارتباط دارند. همان طور که می‌دانید تورم یعنی افزایش سطح عمومی قیمت‌ها و هر چه بالاتر باشد، یعنی به طور کلی قیمت اجناس و خدمات در یک سرزمین با سرعت بیشتری نسبت به دوره زمانی قبل گران‌تر شده‌اند. این موضوع عملا به معنای آن است که شما برای کالایی که می‌خرید باید واحد پولی بیشتری اختصاص دهید. اگر تورم یک کشور نسبت به کشور دیگر اختلاف بسیار زیادی داشته باشد، مثلا یکی 3 درصد و دیگری 30 درصد باشد، مبادله نرخ ارز دو کشور را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد. در واقع، در صورت تورم بالا، قدرت خرید کالاها و خدمات پایین آمده و پول یک کشور در برابر ارزهایی با تورم پایین تضعیف می‌شود.

نرخ ارز موثر چیست؟

برای محاسبه نرخ ارز موثر یک کشور، یک میانگین وزنی از ارز چند کشور دیگر تشکیل می‌شود و نتیجه آن نرخ ارز موثر کشور فوق را بیان می‌کند. ارزهای موجود در این میانگین وزنی متعلق به کشورهایی است که بزرگترین شرکای تجاری یک کشور محسوب می‌شوند. وزن داده شده هم از مقایسه نسبت تراز تجاری یک کشور در برابر کشور دیگری که در این شاخص وجود دارد، تعیین می‌شود. مثلا اگر بخواهیم نرخ ارز موثر را برای ایران بررسی کنیم بهتر است کشورهایی مانند چین، عراق، ترکیه، امارات و برخی کشورهای دیگر را در نظر بگیریم و به عنوان مثال سبد ارزی ما شامل یوآن، دینار، لیر و درهم خواهد بود. وزنی که به این ارزها داده می‌شود هم به حجم تجارت ما با آن سرزمین بستگی دارد.

نرخ ارز موثر حقیقی

اگر اثر تورم را از نرخ ارز موثر بیرون بکشیم، نرخ ارز موثر حقیقی به دست می‌آید. با این حساب، افزایش نرخ ارز موثر حقیقی نشان دهنده آن است که صادرات آن کشور گران‌تر شده و واردات به آن ارزان‌تر می‌شود. همان طور که قبلا هم اشاره کردیم، در چنین شرایطی رقابت‌پذیری تجاری کشوری که نرخ ارز آن قدرتمندتر شده، کمتر می‌شود.

نرخ ارز موثر واقعی (REER) به شما چه می‌گوید؟

نرخ ارز موثر واقعی یک کشور معیار مهمی برای ارزیابی قابلیت‌های تجاری آن کشور است. نرخ ارز موثر واقعی می‌تواند برای اندازه‌گیری ارزش تعادلی پول یک کشور، شناسایی عوامل زمینه‌ای جریان تجاری یک کشور و تجزیه و تحلیل تأثیری که سایر عوامل مانند رقابت و تغییرات فناورانه کشور و در نهایت تاثیری که بر وزن‌دهی تجارت دارند، استفاده شود.

به عنوان مثال، اگر نرخ برابری دلار آمریکا در برابر یورو ضعیف شود، صادرات ایالات متحده به اروپا ارزان‌تر می‌شود. کسب‌وکارهای اروپایی یا مصرف‌کنندگانی که کالاهای آمریکایی را خریداری می‌کنند، برای خرید کالاهای صادراتی آمریکا، باید یورو خود را به دلار تبدیل کنند. اگر دلار ضعیف تر از یورو باشد، به این معنی است که اروپایی ها می‌توانند دلار بیشتری به ازای هر یورو دریافت کنند. در نتیجه، کالاهای آمریکایی صرفاً به دلیل نرخ مبادله بین یورو و دلار آمریکا ارزان‌تر می‌شوند.

مثالی از نرخ ارز موثر واقعی (REER)

فرض کنید ایالات متحده تنها با سه کشور یا منطقه رابطه تجاری خارجی دارد: منطقه یورو، بریتانیا و استرالیا. این بدان معناست که دلار آمریکا با یورو، پوند انگلیس و دلار استرالیا رابطه تجاری دارد. در این مثال فرضی، ایالات متحده 70 درصد تجارت خود را با منطقه یورو، 20 درصد با بریتانیا و 10 درصد با استرالیا انجام می‌دهد. سبد ارزها در این مورد نیز همان درصد را حفظ می‌کنند، یورو 70 درصد، پوند انگلیس 20 درصد و دلار استرالیا 10 درصد. حرکت یورو نسبت به دلار استرالیا تأثیر بیشتری بر سبد خواهد داشت. اگر یکی از نرخ‌های مبادله به طور قابل توجهی حرکت کرد اما میانگین وزنی سبد تغییر نکرد، می‌تواند به این معنی باشد که سایر ارزها در جهت مخالف حرکت کرده و حرکت ارز اول را جبران می‌کنند.

ایالات متحده روابط تجاری قابل توجهی با اروپا دارد. به همین دلیل، مبادله یورو به دلار آمریکا وزن بیشتری در شاخص خواهد داشت. یک حرکت بزرگ در نرخ مبادله یورو بیشتر از زمانی که ارز دیگری با وزن کمتر در برابر دلار تقویت یا تضعیف شود، بر نرخ ارز موثر واقعی تأثیر خواهد گذاشت.

محدودیت‌های نرخ ارز موثر واقعی (REER)

عواملی به جز تجارت می‌توانند بر نرخ ارز موثر واقعی تأثیر بگذارند. نرخ واقعی ارز موثر، تغییرات قیمت، تعرفه‌ها یا سایر عواملی را که ممکن است بر تجارت بین کشورها تأثیر بگذارد، در نظر نمی‌گیرد. اگر قیمت‌ها در یک کشور در مقایسه با کشور دیگر بالاتر باشد، ممکن است تجارت در کشوری با قیمت‌های بالاتر کاهش یابد و بر نرخ ارز موثر واقعی آن تأثیر بگذارد. سپس وزن مورد استفاده در محاسبه نرخ ارز موثر واقعی باید برای انعکاس هرگونه تغییر در تجارت تنظیم شود.

علاوه بر این، بانک مرکزی هر کشور سیاست پولی خود را تنظیم می‌کند که می‌تواند نرخ بهره را در کشور خود کاهش یا افزایش دهد. جریان پول می‌تواند به کشورهایی با نرخ‌های بالاتر افزایش یابد، زیرا سرمایه‌گذاران بازدهی را دنبال می‌کنند و در نتیجه نرخ ارز را تقویت می‌کنند. در نتیجه نرخ ارز موثر واقعی تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.