نرخ ارز چیست و چگونه تعیین می‌شود؟

نرخ ارز احتمالا یکی از ملموس‌ترین و آشناترین کلمات اقتصادی است که مردم در سال‌های اخیر شنیده‌اند. دلار، یورو، درهم و دینار از مهمترین ارزهای مورد معامله در ایران هستند که یکی دو سال گذشته روند قیمت آنها برای بسیاری از افراد مهم بوده و خبرهای مربوط به آن را دنبال کرده‌اند. در سال‌های اخیر که تورم در ایران قابل توجه بوده، ارزش پول ما در برابر ارزهای معتبر جهان کاهش یافته است.

همین موضوع هم روی اقتصاد خانوارها تاثیر گذاشته است. در ادامه به بررسی این که نرخ ارز چیست و چگونه تعیین می‌شود، می‌‎پردازیم.

نرخ ارز چیست؟

تعریف نرخ ارز عبارت است از هزینه مبادله یک ارز با ارز دیگری که سرمایه گذار تمایل به خرید آن را دارد. نرخ ارز به صورت لحظه‌ای در نوسان است زیرا ارزها به طور مداوم معامله می‌شوند. این معامله مداوم ارزها باعث می‌شود قیمت ارزها نیز مانند طلا یا سهام به صورت آنیآتی بالا و پایین برود. نرخ ارز موثر هم در مقاله ای به طور کامل توضیح داده شده است.

نرخ تبدیل چیست؟

نرخ تبدیل، نسبت بین دو ارز است که بیشتر در بازارهای معامله ارزها استفاده می‌شود. این نرخ مشخص می‌کند که چه مقدار از یک ارز برای مبادله با یک ارز دیگر مورد نیاز است. نرخ تبدیل تحت تأثیر عرضه و تقاضای نسبی است. بانک‌های مرکزی و دولت‌ها سیاست‌هایی را برای پاسخگویی به اثرات عرضه و تقاضا اتخاذ می‌کنند که بر نرخ تبدیل تأثیر می‌گذارد.

نرخ تبدیل مشخص می کند که یک فرد یا شرکت به چقدر از یک ارز نیاز دارد تا مبلغ مورد نظر را با ارز دیگری معاوضه کند. یک مثال ساده این است که اگر خریدار دلار آمریکا داشته باشد و بخواهد وسیله نقلیه‌ای را خریداری کند که متعلق به فروشنده‌ای در آلمان است، ممکن است نیاز به پرداخت هزینه خودرو به یورو داشته باشد. اگر قیمت خودرو 20000 یورو و نرخ تبدیل 1.2 باشد، خریدار برای ارائه 20000 یورو و خرید وسیله نقلیه به حداقل 24000 دلار آمریکا (20000*1.2=24000) نیاز دارد.

از آنجایی که نرخ تبدیل نشان دهنده قیمت یک ارز است که توسط ارز دیگر تعیین می‌شود، عرضه و تقاضای نسبی هر ارز را منعکس می‌کند. عرضه و تقاضا اغلب مبتنی بر وضعیت اقتصادی کلی کشور، نرخ بهره یا سیاست پولی دولت‌ها است.

نرخ ارز و تجارت خارجی

افزایش نرخ ارزهای خارجی در یک کشور به این معنی است که قیمت کالاهای تولیدی در کشور مبدا نسبت به سایر کشورها ارزان‌تر تمام می‌شود. این اتفاق می‌تواند موجب رونق تجارت خارجی کشوری شود که نرخ ارز خارجی در آن افزایش داشته است، البته به شرط اینکه ورود و خروج پول و کارهای بانکی برای تجارت کالاها به آسانی صورت گیرد.

افزایش نرخ بهره و تاثیر آن بر نرخ ارز

گاهی اوقات کشورها به دلایلی مانند کنترل تورم اقدام به افزایش نرخ بهره می‌کنند. شاید بپرسید افزایش نرخ بهره به چه معنی است و چه تاثیری روی نرخ ارز دارد؟ افزایش نرخ بهره به معنی بالا رفتن قیمت پول در فضای اقتصادی است. هرگاه نرخ بهره افزیش یابد به احتمال بیشتری پول‌ها در بانک‌ها یا صندوق‌های درآمد ثابت سرمایه گذاری خواهند شد.

افزایش نرخ بهره در یک کشور می‌تواند به معنای بالا رفتن قیمت نرخ ارز داخلی در برابر ارزهای خارجی باشد. به عنوان مثال افزایش نرخ بهره فدرال رزرو می‌تواند به معنای قدرتمندتر شدن دلار و بالا رفتن قیمت آن در برابر یورو و سایر ارزها باشد.

نرخ ارز اسمی چیست؟

نرخ ارز یکی از مهمترین مسایل اقتصادی است که در هر کشوری مورد توجه قرار دارد. معمولا دو نوع نرخ ارز را در بررسی‌های اقتصادی عنوان می‌کنند: نرخ ارز اسمی و نرخ ارز حقیقی. اگر بخواهیم مفهوم نرخ ارز اسمی را به زبانی بسیار ساده توضیح دهیم، نرخ ارز به معنی تعداد واحد پولی است که در یک کشور می‌پردازیم تا یک واحد پولی از کشور دیگر را به دست بیاوریم.

به عنوان مثال اگر نرخ دلار در بازار آزاد 30 هزار تومان باشد، یعنی باید 30 هزار تومان (یا 300 هزار ریال) از واحد پول ملی پرداخت کنیم تا یک واحد پولی ارز آمریکا را به دست بیاوریم. در واقع منظور از ارز همان پول خارجی است.

قوی شدن یا ضعیف شدن ارز یعنی چه؟

خیلی از مواقع شنیده‌اید که می‌گویند پول یک کشور نسبت به یک ارز دیگر تضعیف یا تقویت شده است. احتمالا فکر کرده‌اید یعنی چه. وقتی می‌گوییم پول یک کشور نسبت به کشور دیگر تضعیف شده است که در طول زمان مقدار بیشتری از پول ملی یک کشور پرداخت کنیم تا یک واحد از ارز کشور دیگری را دریافت کنیم.

مثلا اگر در پایان سال گذشته به ازای هر دلار در بازار آزاد 25 هزار تومان پرداخت می‌کردیم و اکنون باید 30 هزار تومان بپردازیم، به معنی این است که ریال در برابر دلار تضعیف شده است. از سوی دیگر، اگر در طول زمان واحد پولی کمتری برای دریافت یک واحد ارز از کشور دیگر پرداخت کنیم، به معنی آن است که ارز کشور اول در برابر دومی تقویت شده است. به عنوان مثال اگر دلار از قیمت فعلی 30 هزار تومانی به 20 یا 25 هزار تومان بازگردد، به معنی آن است که ریال در برابر دلار تقویت شده است.

تورم و نرخ ارز

یکی از عواملی که روی نرخ ارز تاثیر می‌گذارد، نرخ تورم است. وقتی نرخ تورم یک کشور به شدت بالا می‌رود، قدرت خرید در آن کشور افت می‌کند. به عبارت دیگر برای خرید کالاها در یک کشور باید مقدار بیشتری از پول ملی پرداخت شود. اگر کشور دیگر تورم محدودی داشته باشد، مقدار پول پرداختی برای خرید کالاها و خدمات در آن سرزمین تغییر چندانی نکرده است. بنابراین، برابری نرخ ارز دچار تغییراتی می‌شود.

نرخ ارز حقیقی چیست؟

یکی از انواع نرخ ارز، نرخ ارز حقیقی است. منظور از این نرخ ارز، میزانی است که یک نفر تحت آن کالاها و خدمات تولید شده در یک سرزمین را با کالاها و خدمات یک کشور دیگر تجارت می‌کند. اگر خیلی ساده بخواهیم این نوع نرخ ارز را توضیح دهیم، باید بگوییم فرض کنید یک کفش در ایران 600 هزار تومان باشد و همان را در آمریکا بتوانیم 20 دلار خریداری کنیم.

به این ترتیب، هر دلار معادل با 30 هزار تومان خواهد بود. حالا تصور کنید به جای کفش، مجموعه‌ای از کالاها و خدمات را در نظر بگیرید. وقتی چنین سبدی را در نظر بگیرید، نرخ ارز حقیقی بهتر و مطمئن‌تر به حساب می‌آید زیرا یک کالا به دلایل مختلفی ممکن است دچار اختلاف قیمت باشد اما سبد کالا تخمین بهتری فراهم می‌نماید. اگر بخواهیم فرمولی برای نرخ ارز حقیقی ارائه دهیم می‌توانیم آن را این گونه بنویسیم:

نرخ ارز حقیقی= (نرخ ارز اسمی * قیمت داخلی)/ قیمت خارجی.

ارتباط نرخ ارز اسمی و نرخ ارز حقیقی چیست؟

از فرمولی که در بالا برای نرخ ارز حقیقی مطرح کردیم، می‎توان ارتباط میان نرخ ارز اسمی و حقیقی را به دست آورد. در اینجا یک مثال ساده با یک کالا را ارائه می‌کنیم، هرچند این موضوع قابل تعمیم به سایر کالاها و خدمات نیز هست. فرض کنید یک کیلو گوشت گاو در ایران 150 هزار تومان و در ایتالیا 15 یورو باشد. اگر نرخ اسمی یورو در بازار آزاد 35 هزار تومان باشد، نرخ ارز حقیقی برابر است با:

نرخ ارز حقیقی= 15/((1/35000) * 150000)

یعنی بهای یک کیلو گوشت ایران معادل 0.28 کیلو گوشت در ایتالیا است. همان طور که گفتیم این کار را می‌توان با سایر کالاها و مجموعه‌ای از کالاها یا خدمات نیز انجام داد. البته به دلیل تفاوت قیمت‌ها در مورد یک کالا، نباید آن را معیار نرخ ارز در نظر گرفت و این مثال تنها برای روشن شدن موضوع ارائه شده است.