نرخ بهره چیست؟ و انواع آن کدامند؟

نرخ بهره یکی از مهمترین مفاهیم است که در اقتصاد وجود دارد. تمام کسانی که اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند یا به نحوی از خدمات مالی استفاده می‌کنند، با آن آشنایی دارند. اما اهمیت نرخ بهره چیست و چرا برای فعالان بازارها و مردم اهمیت بالایی دارد؟ در ادامه سعی می‌کنیم بیشتر شما را با نرخ بهره و اثرگذاری آن بر بخش‌های مختلف اقتصادی آشنا نماییم.

نرخ بهره چیست؟

احتمالا برایتان پیش آمده است که بخواهید وامی از جایی بگیرید. در این صورت رقم بازپرداخت بسته به مدت زمان پرداخت بالاتر از رقمی است که دریافت کرده‌اید. مقداری که به دریافتی شما افزوده می‌شود و باید به وام‌دهنده پرداخت کنید، برابر با نرخ بهره است. در واقع، پول دارای ارزش زمانی است. همان طور که می‌دانید هر ساله قیمت کالاها افزایش می‌یابد و هر چه میزان تورم بالاتر باشد، این رشد قیمت بیشتر هم خواهد بود. به همین دلیل هم موضوع ارزش زمانی پول مطرح می‌شود و قدرت خرید پولی که امروز برای یک کالا می‌پردازید با قدرت خرید سال‌های بعدی تفاوت دارد.

به زبان ساده نرخ بهره قیمت وام‌گیری در بازار پول است. یعنی اگر بخواهید پولی را از بازار پول قرض کنید، چقدر هزینه برای شما دارد. طبیعتا هر چه تورم بالاتر باشد، نرخ قرض گرفتن در بازار پول هم بالاتر می‌رود. نرخ بهره روی سایر بازارها و میزان سرمایه‌گذاری در یک کشور تاثیر قابل توجهی دارد.

انواع نرخ بهره چیست؟

نرخ بهره در بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری‌های گوناگون تاثیرات قابل توجهی می‌گذارد و انواع مختلفی دارد. به طور کلی انواع نرخ بهره عبارتند از: نرخ بهره اسمی، نرخ بهره واقعی، نرخ بهره طبیعی، نرخ بهره بازار، نرخ بهره تعادل و نرخ بهره موثر. در ادامه هر یک از این انواع بهره را بیشتر شرح می‌دهیم.

نرخ بهره اسمی

نرخ بهره اسمی به نرخی گفته می‌شود که در قرارداد بین وام گیرنده و وام دهنده ذکر می‌شود. مثلا اگر از نهادی پولی را با نرخ بهره 25 درصد قرض بگیرید و قرار باشد یک سال بعد بدهی خود را پرداخت کنید، این 25 درصد نرخ بهره اسمی به حساب می‌آید. از سوی دیگر، این موضوع در مورد اوراق قرضه یا مشارکت هم صادق است. یعنی مثلا اگر شما اوراق مشارکت با سود سالانه 20 درصد تهیه کنید، این 20 درصد نرخ بهره اسمی است که سالانه به دارنده این اوراق تعلق می‌گیرد.

نرخ بهره واقعی

نرخ بهره واقعی مانند نرخ بهره اسمی است اما تورم در آن منظور شده است. در واقع همان طور که گفتیم نرخ بهره با تورم رابطه نزدیکی دارد. اگر تورم را از نرخ بهره اسمی کم کنیم، نرخ بهره واقعی به دست می‌آید. مثلا فرض کنید تورم سالانه 15 درصد و نرخ بهره اوراق مشارکت 20 درصد باشد، در این صورت نرخ بهره واقعی 5 درصد خواهد بود. اما اگر تورم بالاتر از نرخ بهره اسمی باشد، نرخ بهره واقعی منفی خواهد شد.

این موضوع به معنی آن است که قدرت خرید سرمایه‌گذاری شما با این سرمایه‌گذاری از تورم کمتر بوده است. به این ترتیب وقتی تورم بالا است، انگیزه‌هایی برای دریافت وام وجود دارد، خصوصا از نهادهایی که نرخ بهره پایین‌تری می‌پردازند. در چنین شرایطی افراد گاهی اقدام به وام گرفتن با نرخ بهره واقعی منفی می‌کنند و آن را در جاهایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که اقلا به اندازه تورم رشد کند.

نرخ بهره طبیعی یا همان نرخ بهره بازار، بر اساس بازدهی سرمایه حساب می‌شود. به عنوان مثال فرض کنید در یک دارایی سرمایه‌گذاری کرده و با استفاده از آن در یک سال 200 میلیون تومان به یک میلیارد تومان سرمایه شما اضافه شود. در این صورت نرخ طبیعی بهره 20 درصد خواهد بود.

نرخ بهره بازار

این نرخ بهره در واقع بهره سرمایه‌گذاری در کوتاه‌مدت است. نرخ بهره بازار میزان بهره پرداختی برای استفاده از کالاهای سرمایه‌ای است و مقدار آن از طریق عرضه و تقاضا برای کالاهای سرمایه‌ای تعیین می‌گردد.

نرخ بهره تعادل

تعادل معمولا در شرایطی به وجود می‌آید که تمایل به حفظ وضع موجود ادامه داشته باشد. در مورد نرخ بهره هم همین طور است. نرخ بهره تعادل وقتی پدید می‌آید که نرخ بهره طبیعی با نرخ بهره بازار مساوی گردد.

نرخ بهره موثر

کسانی که اقدام به خرید اوراق مشارکت می‌کنند معمولا در بازه سه یا 6 ماهه دریافتی دارند. در این صورت، با گرفتن بهره دریافتی افراد می‌توانند بار دیگر این پول را سرمایه‌گذاری نمایند و سود خوبی کسب کنند.

این کار باعث می‌شود نرخ بهره بالاتر از چیزی باشد که در ابتدا گفته شده است. در واقع هر چه بازه پرداخت سود کمتر باشد، نرخ بهره موثر بیشتر از نرخ نرمال می‌شود. در چنین شرایطی بهتر است از نرخ موثر برای محاسبه سود استفاده شود.

نرخ بهره جاری

فعالان بازار سرمایه با برگه سهام آشنایی دارند و می‌دانند که هر سهم یک قیمت اسمی دارد و یک قیمت جاری، قیمت اسمی همان قیمتی است که روی برگه سهام است که در اساس نامه نوشته شده است. اما قیمت جاری قیمتی است که بر اساس شرایط بازار معامله می‌شود. هر سهم بر اساس قیمت اسمی آن سالانه مقدار مشخصی بهره دریافت می‌کند. اگر مقدار بهره سالانه را بر قیمت جاری یا همان قیمت بازاری تقسیم نماییم، نرخ بهره جاری هر برگه سهم به دست می‌آید.

نرخ بهره منفی

تا حالا به گوش شما رسیده که بانک در ازای سپرده‌گذاری وجوه نقدتان، از شما پول بگیرد؟ بله در برخی شرایط که اقتصاد در رکود بسیار شدیدی قرار بگیرد، بانک‌ها در ازای سپرده‌گذاری افراد هیچ گونه بهره‌ای پرداخت نمی‌کنند. بانک در این شرایط حتی از سپرده گذار مقداری هم پول می‌گیرد. این کار در برخی کشورهای دنیا انجام شده اما در ایران هرگز چنین کاری صورت نگرفته است. به میزان دریافت وجه نقد توسط بانک در ازای قبول سپرده بانکی، نرخ بهره منفی می‌گویند.

نرخ بهره شناور

همیشه وقتی سرمایه گذاران وام دریافت می‌کنند درصد نرخ بهره وام در هنگام عقد قرارداد کاملا مشخص است. مثلا اگر باز پرداخت آن پنج ساله باشد، در طول سال‌های پرداخت، نرخ بهره تغییری نخواهد کرد. اما بهره‌ای وجود دارد که نرخ آن با تغییر تورم و نرخ بهره بازار، تغییر می‌کند. این بهره که با تغییر شرایط کلان اقتصادی مانند تورم و نرخ بهره بازار عوض می‌شود، به نرخ بهره شناور معروف است.

نرخ بهره چه اهمیتی دارد؟

نرخ بهره یکی از ابزارهای در دست بانک مرکزی است که بر اساس آن می‌تواند سیاست پولی مورد نظر خود را بر اساس شرایط موجود در اقتصاد اجرا کند. به عنوان مثال اگر کشور در شرایط رکودی باشد بانک مرکزی برای کمک کردن به اقتصاد و خروج آن از رکود می‌تواند نرخ بهره بانکی را کاهش دهد. با کاهش نرخ بهره بانکی دیگر سرمایه گذاران اشتیاق بالایی برای نگه داری وجوه خود در بانک را نخواهند داشت و اقدام به سرمایه گذاری دارایی‌های خود در سایر بازارهای کشور می‌‌کنند. این کار موجب می‌شود از رکود اقتصادی کشور کاسته شود.

عوامل تاثیرگذار بر نرخ بهره

به طور کلی 3 عامل روی نرخ بهره تاثیرگذار هستند. این 3 مورد عبارتند از ریسک، طول مدت سرمایه‌گذاری و در نهایت ارزش زمانی پول. می‌دانیم که ریسک یکی از مهمترین عوامل در سرمایه‌گذاری و کسب بازدهی است. افراد شخصیت متفاوتی دارند و نسبت به ریسک یا به عبارتی از دست دادن سرمایه‌شان اهمیت متفاوتی می‌هند. برخی کمتر ریسک‌گریزند و حاضرند سود کمتری اما مطمئن داشته باشند.

برخی دیگر ریسک‌پذیر هستند و حاضرند ریسک بیشتری داشته باشند اما سود بیشتری هم عایدشان شود. در گزینه‌های سرمایه‌گذاری هر کدام ریسک بیشتری داشته باشند نرخ بهره بالاتری نیز دارند که به سرمایه‌گذاران بپردازند. از سوی دیگر، هر چه گزینه‌ای ریسک کمتری داشته باشد نرخ بهره پرداختی آن به سرمایه‌گذاران کمتر است.

طول مدت سرمایه‌گذاری هم در نرخ بهره اهمیت دارد. معمولا هر قدر که فاصله زمانی سرمایه‌گذاری بیشتر باشد، نرخ بهره پرداختی به سرمایه‌گذاران هم بالاتر خواهد بود. در نهایت باید به ارزش زمانی پول و نقش تورم اشاره کرد که در بالا به آن اشاره کردیم. گفتیم که در چه شرایطی وام گرفتن می‌تواند به نفع افراد باشد و وام دادن یا به عبارتی تخصیص پول افراد یا نهادها به افراد یا نهادهای دیگر با نرخ پایین‌تر از تورم تا اندازه‌ای سرمایه افراد را با افت روبرو خواهد کرد.

محاسبه نرخ بهره

در بحث محاسبه نرخ بهره دو نوع ساده و مرکب مورد بررسی قرار می‌گیرند. منظور از نرخ بهره ساده، نرخی است که به پول سپرده‌گذاری شده یا قرض گرفته شده به عنوان سود پرداخت می‌شود. محاسبه نرخ بهره ساده راحت است.

کافی است اصل سرمایه یا مبلغ وامی را که گرفته‌اید در نرخ بهره سالانه ضرب کنید و بعد آن را در مدت سرمایه‌گذاری یا دوره بازپرداخت وام ضرب کنید.

مثلا فرض کنید از یک نهاد مالی 100 میلیون تومان با نرخ بهره سالانه 20 درصد وام گرفته‌اید و بازپرداخت آن 3 ساله است. در این صورت وامی که باید پرداخت کنید، این گونه محاسبه می‌شود: بهره ساده = 3* 20% * 100. یعنی بهره ساده پرداختی فرد در ازای این وام 60 میلیون تومان خواهد بود که به اصل پول اضافه می‌شود.

اما یک نوع دیگر، نرخ بهره مرکب است. این نرخ بهره عمدتا وقتی محاسبه می‎شود که سود حاصل از سرمایه‌گذاری اولیه برداشت نشود و دوباره به آن سود تعلق گیرد. هر چه این سرمایه‌گذاری در فاصله دورتری انجام گرفته باشد، نرخ بهره بالاتری ایجاد کرده و اعجاب‌آورتر می‌شود. این نرخ بهره به سرمایه‌گذاران کمک زیادی می‌کند و حتی مقدار کمی سرمایه‌گذاری در طول زمان نتایج قابل توجهی دارد. نرخ بهره مرکب به این صورت محاسبه می‌شود:

نرخ بهره مرکب= اصل سرمایه یا مبلغ وام * {(1+ نرخ بهره سالانه) ^{مدت سرمایه‌گذاری یا دوره بازپرداخت وام}-1}

فرض کنید 100 میلیون تومان سرمایه‌گذاری کرده و سالانه 20 درصد سود کرده‌اید. بعد از 4 سال این بهره شما این مقدار بوده است:

نرخ بهره مرکب= 100 * {(1+ 0.20)⁴ -1} یعنی 107 میلیون و 360 هزار تومان پس از 4 سال سود کرده‌اید. این به معنای آن است که در این 4 سال مثالی، سرمایه شما بیش از دو برابر شده است.

نرخ بهره بانکی و بازار سرمایه

در نهایت می‌خواهیم به مساله نرخ بهره بانکی بپردازیم. نرخ بهره بانکی یکی از موضوعاتی است که می‌تواند روی بازارهای سرمایه‌گذاری دیگر بپردازیم. اگر نرخ بهره بانکی بالا برود، معمولا چون ریسک زیادی ندارد، می‌تواند بخشی از سرمایه‌های بازارهای دیگر از جمله سهام را به خود جذب کند و برای آن رقیبی باشد.

از سوی دیگر تورم بالا و نرخ سود ثابت بانکی، بخشی از پول‌های موجود در بانک‌ها را به بازارهای پرریسک‌تر که نرخ بهره بالاتری به سرمایه‌گذاران می‌پردازند، سوق می‌دهد. از طرفی یکی از راهکارهای حفاظت از سرمایه در برابر تورم و افزایش نرخ بهره که منجر به بی ارزش شدن پول شما می شود می توانید از مواردی مانند صندوق های سرمایه گذاری با درآمد ثابت استفاده کنید.