بودجه چیست و چه تاثیری بر بازارهای سرمایه گذاری دارد؟

هر ساله در فصل زمستان تیتر اخبار به سمت یک کلمه کلیدی در بحث‌های اقتصادی کشور می‌رود: بودجه سال آینده. بودجه یکی از تعیین کننده‌ترین عوامل اقتصادی برای انتظارات تورمی سال مالی آینده در ایران محسوب می‌شود، زیرا تمامی درآمدها و مصارف دولت در سال مالی بعد را در برمی‌گیرد. نمایندگان مجلس و مقامات دولتی بر سر تصویب اعداد و ارقام بودجه کشور بحث می‌کنند، زیرا اگر بودجه به تصویب مجلس برسد عملا دیگر این قوه توانایی تغییر اعداد و ارقام تصویب شده را ندارد و دولت که مجری قانون است بر حسب بودجه تصویب شده توسط مجلس اقدام به هزینه کرد منابع در سال آینده خواهد کرد. در ادامه برای بررسی دقیق‌تر این موضوع ابتدا به بررسی تعریف بودجه می‌پردازیم و سپس به تاثیر آن بر بازارهای سرمایه گذاری می‌پردازیم.

بودجه چیست؟

بودجه تخمینی از درآمدها و هزینه‌ها در طول یک بازه زمانی معین در آینده است که معمولاً به صورت یک ساله تدوین می‌شود و به منظور دست یافتن به اهداف از قبل تعیین شده‌ تنظیم می‌گردد. بودجه مفهومی در اقتصاد خرد است، و برای شخص، خانواده، گروهی از افراد، کسب و کار، دولت، کشور یا هر موردی که درآمد و مصارف دارد، تعریف می‌شود. بودجه دولتی سندی است که توسط دولت یا سایر نهادهای سیاسی تهیه می‌شود و درآمدهای پیش‌بینی‌شده و هزینه‌های پیشنهادی را برای سال مالی آینده ارائه می‌کند. در اکثر نظام‌های پارلمانی، بودجه به قوه مقننه ارائه می‌شود و اغلب نیاز به تصویب قوه مقننه دارد. دولت از طریق این بودجه سیاست‌های اقتصادی را اجرا می‌کند و اولویت‌های برنامه‌ای خود را محقق می‌کند. پس از تصویب بودجه، استفاده از وجوه هر فصل در اختیار وزارتخانه‌های دولتی و سایر نهادها قرار می‌گیرد. درآمدهای بودجه دولتی عمدتاً از مالیات، عوارض گمرکی و فروش نفت و میعانات گازی تشکیل می‌شود. مخارج بودجه، فعالیت‌های دولت را پوشش می‌دهد که توسط قانون یا قانون اساسی تعیین شده است.

کسری بودجه چیست؟

همانگونه که گفته شد دولت برای پیشبرد اهداف اقتصادی خود در یک دوره زمانی مشخص بودجه‎‌ای مدون دارد. این بودجه از درآمد و هزینه تشکیل شده است. هرگاه که مخارج پیش‌بینی شده در لایحه بودجه بالاتر از درآمدهای پیش بینی شده در آن باشد، به اصطلاح گفته می‌شود که دولت در بودجه سال مالی آینده خود دارای کسری بودجه است.

کسری بودجه در سال‌های اخیر

در سال‌های گذشته کسری بودجه در ایران رشد داشته است. طبق بررسی‌های صورت گرفته در لوایح بودجه سال‌های گذشته می‌توان دریافت که از سال 1397 تا سال 1401 کسری بودجه دولت حدودا 2.2 برابر شده است. اما این رشد کسری بودجه در سال 1402 رشد چشمگیری داشته است. کسری بودجه دولت در سال 1397 بالغ بر 137 هزار میلیارد تومان بوده اما در لایحه بودجه سال 1402 به 467 هزار میلیارد تومان رسیده است.

راه‌های تامین کسری بودجه دولت

در لایحه بودجه سال 1402 مجموع درآمدهای دولت 978 هزار میلیارد تومان پیش بینی شده است در صورتی که هزینه‌های پیش بینی شده در لایحه بودجه سال آینده بالغ بر 1454 هزار میلیارد تومان است. به این معنی که کسری بودجه دولت در لایحه بودجه سال 1402 حدودا 467 هزار میلیارد تومان است. شاید بپرسید دولت برای سال آتی مالی خود این کسری بودجه را چگونه تامین می‌کند؟ یا شاید بپرسید تامین کسری بودجه در چارچوبی خارج از درآمدهای دولت، چه تاثیری بر بازارهای سرمایه گذاری خواهد گذاشت؟ این دو سوال اساسی هستند که قصد داریم به بررسی آن‌ها بپردازیم.

به طور کلی چهار روش برای جبران کسری بودجه دولت وجود دارد که شامل انتشار اوراق قرضه، انتشار پول، فروش دارایی‌ها و استقراض از خارج می‌شود.

انتشار اوراق قرضه

از متداول‌ترین روش‌ها برای جبران کسری بودجه دولتی، انتشار اوراق قرضه است. در برخی مواقع دولت به امید کسب درآمد در آینده اقدام به فروش اوراق قرضه می‌کند. اما این اوراق باید نرخ بهره بالاتری نسبت به نرخ بازار داشته باشند تا مردم انگیزه کافی برای سرمایه گذاری در آن‌ها را داشته باشند. با توجه به این که این اوراق نرخ بهره بالایی دارند اگر دولت نتواند در سال‌های آینده به اندازه بهره پرداختی به سرمایه گذاران درآمد کسب کند، فروش اوراق قرضه، خود منجر به افزایش کسری بودجه در سال‌های آینده خواهد شد. زیرا دولت در پرداخت اصل و بهره پول به سرمایه گذاران تضمین ارائه داده است.

انتشار پول

بد‌ترین حالت ممکن برای جبران کسری بودجه دولتی انتشار پول است. انتشار پول در واقع همان چاپ پول است که دولت اقدام به چاپ پول بدون پشتوانه می‌کند. این پول‌های منتشر شده برخلاف اوراق قرضه برای دولت هیچ گونه هزینه‌ای در بر ندارد زیرا دولت بابت چاپ پول بهره‌ای پرداخت نمی‌کند. اما انتشار پول باعث افزایش نقدینگی در فضای اقتصادی می‌شود و بر اساس اصول اقتصادی افزایش نقدینگی منجر به افزایش قدرت خرید و در نهایت باعث افزایش تقاضای مازاد و رشد تورم در جامعه خواهد شد.

فروش دارایی‌ها

می‌توان گفت این روش کمترین تبعات اقتصادی برای جبران کسری بودجه را داراست. دولت می‌تواند از طریق فروش دارایی‌های مازاد خود اقدام به جبران درصد مشخصی از کسری بودجه خود کند.

استقراض از خارج

روش دیگر برای تامین مالی کسری بودجه دولت‌ها، استقراض از بانک‌ها، موسسات یا نهادهای بین‌المللی است. در این روش، دولت‌ها از طریق فروش اوراق یا استقراض مستقیم، از منابع خارجی برای تامین مالی کسری بودجه استفاده می‌کنند. این روش، به افزایش بدهی خارجی کشور و کسری تراز پرداخت‌ها منجر می‌شود.

اثر کسری بودجه بر بازارهای سرمایه گذاری

اگر کسری بودجه از طریق انتشار پول جبران شود اثرات مخربی بر اقتصاد خواهد گذاشت. همانگونه که گفته شد انتشار پول برای جبران ناترازی بودجه منجر به افزایش تورم در فضای اقتصادی کشور می‌شود. زیرا نقدینگی حاصل از چاپ پول باعث افزایش تقاضا برای کالاها می‌شود و اگر اقتصاد نمی‌تواند به اندازه این مازاد تقاضا برای کالاها، عرضه داشته باشد قیمت آنها افزایش خواهد یافت. این موضوع منجر به رشد تورم می‌شود و قدرت پول ملی را در برابر ارزهای خارجی اقتصادهای قدرتمند مانند دلار، یورو و غیره تضعیف می‌کند. با افزایش نرخ تورم و رشد قیمت دلار در بازار آزاد، قیمت طلا که وابستگی بالایی به قیمت دلار دارد امکان رشد خواهد یافت. بازار اوراق بهادار نیز از این قضیه مستثنی نیست و با افزایش تورم شاخص کل می‌تواند افزایش یابد.