تورم چیست، چطور ایجاد می‌شود و چه آثاری روی سرمایه ما دارد؟

تورم پدیده اقتصادی مهمی است که بارها آن را در گزارش‌های خبری و مطبوعاتی شنیده‌ایم. تورم بلندمدت در ایران بالای 20 درصد است و به همین دلیل هم آثار مخربی روی قدرت خرید مصرف کنندگان دارد. شاید پیش آمده باشد که گاهی برای خرید برای سوپرمارکت رفته باشید اما موقع حساب کردن فهمیده‌اید باید مبلغ بیشتری نسبت به آخرین باری که خرید کرده‌اید، بپردازید. شاید در این شرایط از خرید برخی اقلام صرف نظر کنید. نگاهی به صورتحسابی که دست شما است گواهی بر تورم است. در واقع، تورم به معنای اقتصادی آن عبارت است از افزایش سطح عمومی قیمت‌ها در یک دوره زمانی مشخص مثلا یک ساله.

تورم چطور سنجیده می‌شود؟

برای سنجش تورم معمولا سبدی از کالاهای اصلی مورد نیاز خانوارها انتخاب شده و متوسط تغییرات آنها به عنوان نرخ تورم شهر یا کشور یا هر منطقه اعلام می‌شود. البته گاهی اوقات در مورد انتخاب این کالاها و وزنی که به مصرف آنها داده می‌شود، انتقاداتی صورت می‌گیرد و برخی تورم را متفاوت از تورم اعلام شده می‌دانند. تورم به طور کلی برحسب درصد بیان می‌شود.

تورم چطور ایجاد می‌شود؟

یکی از مهمترین علل ایجاد تورم را می‌توان سیاست‌های پولی نادرست و انتشار پول اصطلاحا بی‌پشتوانه دانست. علاوه بر این، نرخ تورم را معمولا ناشی از سه مولفه می‌دانند: فشار تقاضا، فشار هزینه تولید و تورم ساختاری. برای درک مورد اول فرض کنید که تولیدکننده‌ مواد غذایی در شهر قرار دارد که فروشی معمولی دارد.

پس از مدتی یک کارخانه بزرگ در شهر راه می‌افتد و مردم زیادی به این شهر مهاجرت می‌کنند. این مغازه به یکباره با افزایش تقاضا روبرو می‌شود. اگر این تقاضا به حد کافی بالا باشد که موجودی مواد اولیه آن را مختل کند، می‌تواند قیمت را افزایش دهد.

در واقع یکی از دلایل افزایش تورم، رشد تقاضا برای محصولات است. دلیل دومی که به تورم دامن می‌زند، افزایش هزینه‌های تولید است. فکر کنید همان تولیدکننده مواد غذایی به دلیلی مثلا افزایش مالیات با افزایش هزینه روبرو شود. در این صورت افزایش قیمت تولید می‌تواند به افزایش قیمت محصولات منجر شود.

مورد سومی که موجب افزایش تورم می‌شود آن است که تورم در کشوری ساختاری شده باشد. در واقع وقتی سیاست‌های پولی نادرستی از قبل به کار گرفته شده و ادامه پیدا می‌کنند، می‌توانند تورم را در یک سرزمین ساختاری کنند و انتظارات تورمی را در مردم ایجاد می‌کنند. یعنی مردم به طور معمول انتظار تورم را در کشور در سطحی تخمین می‌زنند.

آیا تورم واقعا بد است؟

شاید پیش آمده است که فکر کنید تورم همیشه پدیده بد و نامناسبی است. اما این چنین نیست. تورم اندک، به عنوان مثال بالا رفتن 2 تا 3 درصدی قیمت‌ها برای اقتصاد مفید است.

اگر تورم بسیار پایین و مثلا زیر 2 درصد باشد، مردم تمایلی به خرید کالاها و خدمات ندارند. به همین دلیل هم تولید شرکت‌ها کم می‌شود و به این ترتیب کل اقتصاد زیان می‌بیند. از سوی دیگر، تورم بالا هم برای اقتصاد مضر است.

تورم دو رقمی باعث می‌شود قدرت خرید مردم هر ساله کاهش یافته و توان آنها برای خرید کالاها و خدمات کمتر و کمتر شود. در این صورت حفظ استانداردهای زندگی بسیار دشوار می‌شود. حتی پس‌انداز مردم هم آسیب می‌بیند و کل اقتصاد متضرر می‌شود. به این ترتیب، بهتر است که قیمت‌ها در یک محدوده اندک رشد کنند.

چه کسانی از تورم سود می‌برند؟

تورم هم مانند هر پدیده اقتصادی برندگان و بازندگانی دارد. این برندگان و بازندگان به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. برندگان تورم کسانی هستند که سرمایه گذاری مناسبی انجام می‌دهند و شناخت خوبی از بازارها و تحولات آنها دارند. یک دسته دیگر برندگان تورم کسانی هستند که پیش از بروز تورم شدید وام‌هایی با بهره کمتر از نرخ رشد قیمت‌ها گرفته و آن را سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

این افراد با دریافت وام‌هایی که اکثرا سود 18 درصد دارند، عملا اقدام به سرمایه گذاری پیش از موعد کرده‌اند. با توجه به این که تورم نقطه به نقطه در فاصله آذر ماه سال 1400 تا آذر ماه سال 1401 بیش از 48.4 درصد بوده است، وام گیرندگانی که 18 درصد بابت دریافت وام در مدت یک سال پرداخت می‌کنند به شرط صرف این مبلغ در یک گزینه سرمایه گذاری مناسب، حتی سود هم کرده‌اند.

در حال حاضر تورم یک ساله منتهی به آذر 1401 حدودا 30.4 درصد بالاتر از هزینه 18 درصدی وام است. به این ترتیب می‌توان گفت که وام گیرندگان در سال 1400 و 1401 از برندگان تورم در کشور بوده‌اند. این وام گیرندگان عملا تقاضای خود را به دلیل دریافت وام به جلو انداخته و از فرصت پیش آمده حداکثر استفاده را برده‌اند. از سوی دیگر، پس اندازکنندگان دچار ضرر‌های زیادی شده‌اند.

اگر پس‌اندازکنندگان پول خود را در بانک سرمایه گذاری می‌کردند، از آنجا که نرخ سود یک ساله در بانک‌های کشور 16 درصد است، عملا با پس انداز وجوه نقد خود، 32.4 درصد از قدرت خرید آنها هم کاسته می‌شد. آنان جزو بازندگان اصلی در فضای تورمی کشور بوده‌اند.

به طور کلی می‌توان گفت بازندگان تورم بیشتر عموم مردم و کسانی هستند که سرمایه‌گذاری مناسبی نداشته یا پول خود را نقد نگه می‌دارند. به علاوه، کسانی که فاقد دارایی‌های ثابت مانند مسکن، طلا و دارایی‌های دیگری از این دسته هستند نیز با تشدید تورم و کاهش قدرت خرید ضعیف‌تر می‌شوند.

تورم چگونه کنترل می‌شود؟

بر اساس نظریات اقتصادی، اقتصاددانان برای کنترل تورم از دو راهکار اصلی استفاده می‌کنند.

سیاست پولی انقباضی

در هر کشوری مجری و تصمیم گیرنده برای اجرای سیاست‌های پولی، بانک مرکزی است. بانک مرکزی می‌تواند با اجرای یک سیاست پولی انقباضی به کنترل تورم کمک کند. سیاست پولی انقباضی از طریق افزایش نرخ بهره بانکی صورت می‌گیرد.

افزایش نرخ بهره باعث می‌شود که که مردم وجوه نقد خود را در بانک سرمایه گذاری کنند. با افزایش سرمایه گذاری مردم در بانک عملا حجم پول در دست مردم در بازار کاهش می‌یابد. کاهش حجم پول باعث می‌شود قدرت خرج کردن افراد جامعه کاهش یابد و با کاهش قدرت خرج کردن، تقاضا برای خرید کالا و خدمات کاهش می‌یابد. بر اساس اصول اقتصادی، کاهش تقاضا برای کالا یا خدماتی می‌تواند باعث کاهش قیمت آن در بازار شود.

افزایش ذخیره قانونی

وقتی فردی سرمایه خود را در بانک سپرده‌گذاری می‌کند، بانک مرکزی بر اساس قانون درصد مشخصی از این مبلغ را به عنوان ذخیره قانونی نگه می‌دارد. نگه داشتن این مبلغ به معنی از دسترس خارج شدن آن از حساب فرد نیست بلکه به این معنی است که بانک نمی‌تواند از این مقدار مشخص وام ارائه دهد.

اگر ذخیره قانونی افزایش یابد میزان وام دهی بانک‌ها کاهش می‌یابد. کاهش میزان وام باعث کاهش حجم پول در دسترس مردم و کاهش قدرت خرج کردن آنان می‌شود. با کاهش قدرت خرج کردن، تقاضا در جامعه کاهش یافته و در نتیجه قیمت‌ها می‌توانند کاهش یابند.

راهکار مناسب برای گریز از آفات تورم

تا اینجا با اثری که تورم روی سرمایه و دسترنج سال‌های کار ما دارد، آشنا شدیم. بازندگان و برندگان شرایط تورمی را نیز شناختیم. حال وقت آن رسیده که به این پرسش بپردازیم که برای فرار از چنگال تورم یا پیروز شدن بر آن چه کار می‌توان کرد؟

مقابله با تورم راهکار اقتصادی کلان دارد که بر عهده دولت‌ها است. کاری که خانوارهای خُرد می‌توانند انجام دهند آن است که گزینه‌های مناسبی را برای سرمایه‌گذاری پیدا کرده و در آنها سرمایه‌گذاری کنند.

به این ترتیب دسترنج آنها بالاتر یا در محدوده تورم حرکت کرده و از افت قدرت خریدشان جلوگیری می‌شود. به عنوان مثال در سه سال اخیر که تورم بالا بوده است را در نظر بگیرید. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، از آذر 1397 تا آذر 1401 شاخص عمومی قیمت‌ها 3.72 برابر شده است. یعنی در چهار سال اخیر، شاهد تورم 272 درصدی بوده‌ایم.

بررسی راهکارهای مقابله با تورم

تورم در سال‌های اخیر چشمگیر بوده است. این پدیده برای مخارج خانوارها بسیار خطرناک محسوب می‌شود. در این شرایط بانک گزینه خوبی برای سرمایه گذاری نیست. با این حال، اگر فردی ریسک‌گریز هستید، می‌توانید از گزینه‌های مانند صندوق درآمد ثابت کیان استفاده کنید و در آن سرمایه گذاری کنید که هم ریسک مشابه بانک دارد و هم بازدهی آن بالاتر است. علاوه بر این می‌توانید بخشی دیگر از سرمایه خود را در صندوق‌های با ریسک‌ بالاتر مانند صندوق‌های سهام یا صندوق سکه طلا قرار دهید.