بورس کالا چیست؟

اگر شما هم از آن دسته افرادی هستید که اخیرا قصد سرمایه‌گذاری داشته‌اید، احتمالا گزینه‌های زیادی را شنیده‌اید: طلا، ارزهای دیجیتال، ارز کشورهای دیگر، ملک و برخی گزینه‌های دیگر. برخی دیگر ممکن است به شما بورس را معرفی کنند که البته برای ریسک‌پذیرها بیشتر مناسب است. در این میان کمتر شنیده می‌شود که کسی بورس کالا را به دیگران معرفی کند. این گزینه برای افراد کمتر شناخته شده است و با بورس تفاوت دارد. در این مطلب به این سوال می‌پردازیم که بورس کالا چیست و در ادامه به قراردادهای بورس کالا در ایران می‌پردازیم.

بورس کالا چیست؟

بورس کالا بازار سازمان‌یافته و قانونمندی است که عمدتا محصولات مربوط به کالاهای خام در آن خرید و فروش می‌شود. این کالاها دامنه گسترده‌ای دارند که از آن جمله می‌توان به محصولات کشاورزی مانند زعفران، زیره، پسته، خرما، ذرت، شکر، محصولات پتروشیمی مختلف و محصولاتی مانند فولاد، آلومینیوم، مس، روی، سرب و طلا اشاره کرد. تعیین قیمت و انجام معامله در بورس کالا به عرضه و تقاضا برای کالاها بستگی دارد. علاوه بر کالاهایی که در بالا به آنها اشاره کردیم، خودرو نیز مدتی در بورس کالا عرضه می‌شد اما در حال حاضر فروش خودرو در آن متوقف شده است.

مروری بر پیدایش بورس‌های کالا در دنیا

تاریخچه ابتدایی تشکیل بورس کالا در دنیا به قرن نوزدهم و سال 1848 بازمی‌گردد. این بازار که حل مشکلات کشاورزان آمریکایی را دنبال می‌کرد، پیامدهای مثبت و تاثیرگذاری بر اقتصاد جهان گذاشت. در آن زمان شیکاگو کانونی برای مبادله تجاری کشاورزان و محصولات آنها بود. وقتی فصل برداشت یعنی تابستان از راه می‌رسید، کشاورزان برای فروش محصولاتی مانند گندم به آن شهر می‌رفتند. در این فصل عرضه زیاد بود اما به دلیل عدم وجود انبارهای مناسب، گندم به قیمت پایینی فروخته می‌شد. ولی با اتمام تابستان و رسیدن فصول دیگر، قیمت گندم بالا می‌رفت. برای حل چنین مشکلاتی، فعالان این بازار تصمیم گرفتند جایی را بنیان بگذارند که خریداران و فروشندگان کالا بتوانند به شکلی منصفانه، شفاف و رقابتی کالاها را خرید و فروش کنند. پس از این مکان، دومین بورس کالایی به نام بورس کالای شیکاگو شکل گرفت. موفقیت این بورس‌ها و مشکلاتی که حل کردند، روی تکثیر و توسعه آنها در جهان نیز تاثیر گذاشت.

تاریخچه بورس کالای ایران

تاریخچه افتتاح بورس کالا در ایران به سال 1382 برمی‌گردد. در شهریور ماه این سال، بورس کالا با نام بورس فلزات آغاز به کار کرد و در سال 1383 محصولات کشاورزی نیز دارای بورس مخصوص خود شدند. نهاد مسئول راه‌اندازی این بورس نیز شورای عالی بورس بود. یک سال بعد، یعنی در سال 1384 بورس فلزات و بورس کشاورزی با هم ترکیب شدند و سال 1386 را می‌توان تاریخ رسمی آغاز فعالیت بورس کالا در ایران عنوان کرد. بورس کالا زیرمجموعه سازمان بورس و اوراق بهادار به حساب می‌آید و از سوی این سازمان بر فعالیتش نظارت می‌شود.

چه کسانی به بورس کالا مراجعه می‌کنند؟

بورس کالا به درد دو گروه از افراد می‌خورد که کاملا متفاوت از هم هستند. دسته اول را افرادی تشکیل می‌دهند که می‌خواهند از ریسک نوسان قیمت دور بمانند. در واقع کسانی که تقاضای خرید کالایی را دارند یا می‌خواهند آن را عرضه‌ کنند و آن کالا در بورس کالا عرضه می‌شود، می‌توانند به این ترتیب به نحوی آن را پیش خرید کنند. دسته دومی که متقاضی معامله در بورس کالا هستند، افرادی به شمار می‌آیند که می‌خواهند از نوسان قیمت در بازار استفاده کنند و سود کسب کنند. به عنوان مثال اگر گمان می‌کنند قیمت طلا بالا می‌رود، اقدام به خرید سکه یا شمش طلا کنند. این دسته افراد سفته‌باز نامیده می‌شوند. معمولا این کار در مورد کالاهایی مانند زعفران یا سکه طلا انجام می‌شود.

مزایای بورس کالا

مهمترین مزایای بورس کالا، شفافیت و اعتماد است. در این بازار، هویت خریداران و فروشندگان و همچنین قیمت معامله شده به صورت شفاف مشخص است. علاوه بر این، خریدار نسبت به دریافت کالا مطمئن است و به هیچ عنوان کالای معیوب معامله و تحویل خریدار نمی‌شود چرا که استانداردها در تحویل کالا باید رعایت شود. از جمله مزایای دیگر بورس کالا آن است که این بازار رقابتی است. همچنین باید افزود که در این بازار می‌توان ریسک را پوشش داد یا آن را به دیگری منتقل کرد. صرف نظر از این موارد، حتی اگر بین طرفین معامله در بورس کالا اختلافی پیش بیاید، مراجع اختصاصی برای رسیدگی به این مشکلات وجود دارند. به همین دلیل هم با دقت و سرعت به این اختلافات رسیدگی می‌شود. یک مزیت دیگر بورس کالا این است که باعث حذف واسطه‌ها و در نتیجه حذف رانت می‌شود.

اهداف بورس کالا در ایران

مهمترین هدفی که بورس کالا دنبال می‌کند، تسهیل معامله کالا و مواد خام است. در همین راستا، برخی اهداف جانبی نیز برآورده می‌شوند. این اهدف را می‌توان ساماندهی بازار کالا و مواد خام، شفافیت در معاملات بازار کالا، حذف واسطه‌گری در بازار کالا (یا به بیان ساده‌تر حذف دلال در بازار کالا، کشف قیمت کالا و مواد خام بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا و ایجاد بازاری مطمئن برای داد و ستد کالا دانست.

انواع بازارها در بورس کالا ایران

بورس کالا در ایران به طور کلی 4 بازار که عبارتند از: بازار فرعی، بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار مالی. در ادامه با این بازارها آشنا خواهید شد.

بازار فرعی بورس کالا

بازار فرعی بورس کالا به این منظور شکل گرفته است تا کالاها به نحوی قانونمند بین خریدار و فروشنده معامله شده و وجوه معامله تسویه شود. نکته مهم در مورد این بازار آن است که قواعد پذیرش کالا در آن ساده‌تر است و طیف گسترده‌تری می‌توانند از آن استفاده کنند.

بازار فیزیکی بورس کالا

در بازار فیزیکی بورس کالا تحویل و معامله کالا شبیه به بازارهای متعارف انجام می‌شود اما سازوکار آن پیشرفته‌تر است. در این بازار، عرضه‌کنندگان مواد خام که جزو صنایع بالادستی محسوب می‌شوند و تولیدکنندگانی که صنایع پایین دستی را شکل می‌دهند، به معامله برخی کالاها می‌پردازند. بازار فیزیکی به 4 دسته اصلی گروه‌های کالایی تقسیم می‌شود: فرآورده‌های نفتی، محصولات صنعتی و معدنی، محصولات پتروشیمی و محصولات کشاورزی. در بازار فرآورده‌های نفتی محصولاتی مانند قیر، گوگرد کلوخه، وکیوم باتوم، گرانوله و لوب کات معامله می‌شود. در بازار محصولات صنعتی و معدنی، فولاد، میلگرد، مس و آلومینیوم، سنگ آهن، تیرآهن و مواردی از این قبیل معامله می‌شوند. در بازار پتروشیمی محصولات پلیمری و شیمیایی مانند پلی‌اتیلن‌ها، پلی‌پروپیلن‌ها، گریدهای پت، گرید استایرن مونومر و مواردی دیگر از همین قبیل خرید و فروش می‌شوند. در نهایت، در بخش کشاورزی بازار فیزیکی بورس کالا، گندم خوراکی، جو، ذرت دانه‌ای، جوجه یک روزه گوشتی و غیره دادوستد می‌گردد که البته در حال حاضر این بازار فعالیتی ندارد.

بازار مشتقه

بازار مشتقه ابزاری جدید برای معامله برخی کالاها به حساب می‌آید. در این بازار، یک دارایی پایه تعریف می‌شود و قراردادهایی بر اساس آن انجام می‌گیرند. دارایی پایه‌ای که ذکر کردیم، انواع مختلفی دارد و می‌تواند از محصولات کشاورزی مانند زعفران تا سکه طلا و فلزات و غیره. در بازار مشتقه به طور کلی دو نوع قرارداد آتی و اختیار معامله انجام می‌شوند که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت.

بازار مالی

بازار مالی به این منظور شکل گرفته است که سرمایه‌های افراد را جمع‌آوری کرده و از این سرمایه‌ها در جهت تامین مالی تولیدکنندگان بهره ببرد. در این بازار قراردادهای مختلفی وجود دارد که عبارتند از: سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده کالایی و صندوق‌های کالایی. در بخش بعد به معرفی این قراردادها خواهیم پرداخت.

انواع قراردادها در بورس کالای ایران

به طور کلی 7 قرارداد در بورس کالا تعریف شده‌اند که عبارتند از: قرارداد سلف، قرارداد نقدی، قرارداد آتی، قرارداد نسیه، قرارداد اختیار خرید، قرارداد اختیار فروش و در نهایت قراردادسلف موازی استاندارد. این قراردادها با یکدیگر تفاوت دارند. در ادامه هر یک از این قراردادها را به اختصار توضیح می‌دهیم.

قرارداد سلف

قرارداد سلف در واقع نوعی قرارداد است که خریدار کالایی را پیش خرید می‌کند. به این صورت که خریداران ابتدا هزینه خرید کالا را در زمان انجام معامله پرداخت می‌کنند و موعد تحویل کالا در آینده است. البته در هنگام عقد قرارداد زمان تحویل کالا نیز مشخص می‌شود و تامین‌کننده موظف است کالا را در آن زمان به خریدار ارائه کند.

قرارداد نسیه

در قرارداد نسیه کالا به صورت فوری به خریدار تحویل داده می‌شود اما بهای آن به تاریخ مشخصی در آینده موکول می‌گردد. برخلاف قرارداد سلف که برای تامین مالی فروشندگان به کار می‌رود، این قرارداد برای تامین مالی خریداران کاربرد دارد.

قرارداد نقدی

در قرارداد نقدی، خریدار مجموع مبلغ قرارداد و کارمزد آن را نقدی پرداخت می‌کند و فروشنده باید نهایتا در مدت 3 روز کالای مورد نظر را به خریدار تحویل دهد.

قرارداد آتی

در این قرارداد فروشنده تعهد می‌کند تا در یک سررسید خاص، مقدار مشخصی از یک کالای معین را به قیمتی معلوم به فروش برساند. از طرف دیگر، خریدار نیز وظیفه دارد که آن کالا را با مشخصاتی که گفته شد، خریداری کند. برای این که این معامله صورت بگیرد و دو طرف به معامله پایبند بمانند، مبلغی را به عنوان وجه تضمین معامله در اتاق پایاپای قرار می‌دهند. این وجه تضمین بسته به تغییرات آتی با تعدیل همراه می‌شود. اتاق پایاپای این اختیار را دارد که با وکالت از سوی دو طرف، برحسب تغییرات صورت گرفته بخشی از آن وجه را در اختیار طرفین بگذارد. طرفی که بخشی از وجه را دریافت کرده است، می‌تواند از آن استفاده کند اما در نهایت در موعد سررسید طرفین با هم تسویه می‌کنند.

قرارداد اختیار خرید

بر اساس قرارداد اختیار، فرد با پرداخت مبلغی این حق را پیدا می‌کند که مقداری مشخص از کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا را در یک تاریخ معلوم و قیمتی تعیین شده بخرد. فروشنده نیز مکلف است اگر خریدار آن کالا یا اوراق بهادار کالایی را خواست، آن میزان را به وی بفروشد.

قرارداد اختیار فروش

طبق قرارداد اختیار فروش، خریدار اختیار این حق را به دست می‌آورد که مقدار مشخصی از کالا یا اوراق بهادار کالایی را به قیمتی معلوم و در زمان تعیین شده بفروشد.

قرارداد سلف موازی استاندارد

قرارداد سلف موازی استاندارد برای فروش کالا طراحی شده است و ویژگی‌هالی خاصی دارد. زمانی که قرارداد سلف موازی انجام می‌شود، حواله‌ای رد و بدل می‌شود که طبق آن فروشنده تحویل کالا را به عرضه‌کننده حواله می‌کند. از سوی دیگر، عرضه‌کننده تعهد می‌نماید که بر اساس حواله موجود، کالا را تحویل دهد. قراردادهای سلف مستقل از هم هستند و بر اساس آن معادل کالای خریداری شده به فروش می‌رسد.

محدودیت‌های بورس کالا

بورس کالا در کنار مزیت‌های فراوانی که دارد، محدودیت‌هایی هم دارد که در برخی مواقع برای سرمایه گذاران مشکلاتی را به وجود می‌آورد. به عنوان مثال، برای خرید در بورس کالا یک حجم حداقلی وجود دارد. از سوی دیگر برخی کالاهای عرضه شده در بورس به صورت سبد هستند. به این مفهوم که خریدار نمی‌تواند در انتخاب خریدهای خود اختیار کامل داشته باشد. از طرفی، اگر عرضه کننده‌ای، عرضه کالای خود را در بورس کالا متوقف کند، عرضه کننده از بازار بورس کالا حذف خواهد شد. حتی اگر عدم عرضه کالا به دلیل مشکلات بوده باشد.

راهنمای کامل سرمایه گذاری در بورس کالا

حالا که بورس کالا آشنا شدیم و مطالبی را در مورد آن آموختیم، بهتر است با نحوه ثبت‌نام در آن و سرمایه گذاری کردن در بورس کالا نیز آشنا شویم. در ادامه به مهمترین نکات در این مورد اشاره می‌کنیم.

نحوه ثبت نام در بورس کالا

برای شروع معامله کالا در بورس کالا ایران، سرمایه گذاران ابتدا باید در سامانه سجام ثبت نام کنند و مراحل احراز هویت خود را تکمیل نمایند. سپس باید در یکی از کارگزاری های معتبر اقدام به ثبت‌نام کنند تا بتوانند معاملات خود را شروع کنند.

نحوه انجام معامله در بورس کالا

سرمایه گذاران بعد از انجام احراز هویت در سجام و ثبت‌نام در کارگزاری می‌توانند معامله خود را آغاز کنند. برای انجام معامله کالا در بورس کالا سرمایه گذاران ابتدا باید فرم ثبت سفارش را که نزد کارگزاری است، پر کنند. در این فرم، میزان کالا و قیمت کالا از سوی خریدار تعیین می‌شود. البته خریدار باید در هنگام پر کردن فرم ثبت سفارش 10 درصد از میزان مبلغ کل سفارش را به عنوان پیش پرداخت تحویل کارگزاری نماید. ده درصد پیش پرداخت برای کالاهایی است که مصرف داخلی دارند و برای کالاهای صادراتی این میزان به 5 درصد کاهش می‌یابد.

در مرحله بعد که بازار باز شد، کارگزار می‌تواند بر اساس فرم پیش پرداختی که از سوی خریدار پر شده است، معامله را انجام دهد. بعد از انجام معامله خریدار موظف است ظرف سه روز میزان مبلغ باقی مانده را تسویه نماید.

معاملات در بورس کالا در چه زمان و ساعتی انجام می پذیرد؟

برای انجام معاملات فیزیکی در بورس کالا برای هر دسته از کالاهای مورد نظر زمان خاصی از سوی سازمان بورس در نظر گرفته شده است که طبق جدول زیر است:

بازه نوسان قیمت ها در بورس کالا چگونه است؟

طبق دستورالعمل معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس کالای ایران و با توجه به شرایط بازار، معاملات برخی کالاها سقف یا کف نوسان قیمت دارد که این مقدار بسته به نوع کالا متفاوت است.

سایت بورس کالای ایران

سرمایه گذارانی که می‌خواهند در بازار بورس کالا و مواد خام خریداری نمایند، برای دریافت راهنمایی و مطلع شدن از آخرین اخبار رسمی مرتبط با بورس کالا می‌توانند به نشانی اینترنتی www.ime.co.ir مراجعه نمایند.