بازار مشتقه چیست و چه انواعی دارد؟

برای این که با بازار مشتقه آشنا شویم، بهتر است ابتدا به بررسی اوراق مشتقه بپردازیم. اوراق مشتقه نوعی اوراق مالی پیچیده است که بین دو یا چند طرف تنظیم می‌شود. معامله‌گران از مشتقات برای دسترسی به بازارهای خاص و تجارت دارایی‌های مختلف استفاده می‌کنند. به طور معمول، مشتقات نوعی سرمایه گذاری پیشرفته در نظر گرفته می‌شوند. رایج‌ترین دارایی‌هایی که در دنیا برایشان اوراق مشتقه وجود دارد، عبارتند از: سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها و شاخص‌های بازار. از مشتقات می‌توان برای پوشش یک موقعیت، گمانه زنی در مورد جهت حرکت یک دارایی اساسی یا دادن اهرم به دارایی‌ها استفاده کرد. این دارایی‌ها معمولاً در بورس یا فرابورس معامله می‌شوند و از طریق کارگزاری‌ها خرید و فروش می‌شوند.

آشنایی با انواع مشتقات

انواع مختلفی از مشتقات وجود دارند که می‌توانند برای مدیریت ریسک، سفته‌بازی و اهرم یک موقعیت استفاده شوند. بازار مشتقات، بازاری است که به رشد خود ادامه می‌دهد و محصولاتی را متناسب با هر نیاز یا تحمل ریسک ارائه می‌دهد. دو دسته از محصولات مشتقه وجود دارد: قفل و اختیار. قرارداد قفل (مانند قراردادهای آتی، فروارد یا مبادله)، طرفین مربوطه را از ابتدا به شرایط توافق شده در طول قرارداد متعهد می‌کند. از سوی دیگر، قرارداد اختیار معامله (به عنوان مثال، اختیار خرید سهام)، حق خرید یا فروش دارایی یا اوراق بهادار پایه به قیمتی خاص را در تاریخ انقضای اختیار یا قبل از آن، به دارنده پیشنهاد می‌دهد. رایج ترین انواع مشتقه عبارتند از: آتی، فروارد، مبادله و اختیار.

قراردارد آتی چیست؟

قرارداد آتی یا به طور ساده آتی، توافقی است بین دو طرف برای خرید و تحویل یک دارایی به قیمت توافق شده در تاریخ آتی. قراردادهای آتی قراردادهای استاندارد شده‌ای هستند که در بورس معامله می‌شوند. معامله‌گران از یک قرارداد آتی برای پوشش ریسک خود یا سفته بازی در قیمت دارایی پایه استفاده می‌کنند. طرفین درگیر موظف به انجام تعهد خرید یا فروش دارایی پایه هستند.

به عنوان مثال، در 6 نوامبر 2021، شرکت A قرارداد آتی نفت را به قیمت 62.22 دلار در هر بشکه می‌خرد که در 19 دسامبر 2021 منقضی می‌شود. این شرکت این کار را انجام می‌دهد زیرا در دسامبر به نفت نیاز دارد و نگران است که قیمت نفت افزایش یابد. خرید یک قرارداد آتی نفت ریسک شرکت را پوشش می‌دهد زیرا فروشنده موظف است پس از پایان مدت قرارداد، نفت را به قیمت 62.22 دلار در هر بشکه به شرکت A تحویل دهد. فرض کنید قیمت نفت تا 19 دسامبر 2021 به 80 دلار در هر بشکه افزایش یابد. شرکت A می‌تواند تحویل نفت را از فروشنده قرارداد آتی بپذیرد، اما اگر دیگر به نفت نیاز نداشته باشد، می‌تواند قرارداد را قبل از انقضا بفروشد. در این مثال، هم خریدار و هم فروشنده آتی ریسک خود را پوشش می‌دهند. شرکت A در آینده به نفت نیاز داشت و می‌خواست خطر افزایش قیمت در دسامبر را با یک موقعیت خرید در یک قرارداد آتی نفت خنثی کند. فروشنده می‌تواند یک شرکت نفتی باشد که نگران کاهش قیمت نفت است و می‌خواهد این ریسک را با موقعیت فروش یک قرارداد آتی، از بین ببرد.

تسویه نقدی معاملات آتی چطور انجام می‌شود؟

همه قراردادهای آتی در زمان انقضا با تحویل دارایی پایه تسویه نمی‌شوند. اگر هر دو طرف در یک قرارداد آتی در حال سفته‌بازی باشند، بعید است که هر یک از آنها بخواهد ترتیبی برای تحویل تعداد زیادی بشکه نفت خام انجام دهند. سفته‌بازان می‌توانند با بستن (باز کردن) قرارداد خود قبل از انقضا با یک قرارداد جبرانی، به تعهد خود برای خرید یا تحویل کالای اساسی پایان دهند. بسیاری از مشتقه‌ها در واقع به صورت نقدی تسویه می‌شوند، به این معنی که سود یا زیان در معامله صرفاً یک جریان نقدی حسابداری به حساب کارگزاری معامله‌گر است.

پیمان آتی چیست؟

پیمان‌های آتی یا فروارد مشابه قراردادهای آتی هستند، اما در بورس معامله نمی‌شوند. این قراردادها فقط در خارج از بورس معامله می‌شوند. هنگامی که یک قرارداد آتی ایجاد می‌شود، خریدار و فروشنده ممکن است شرایط، اندازه و فرآیند تسویه را تشریح کنند. به عنوان محصولات فرابورس، قراردادهای آتی درجه بیشتری از ریسک برای هر دو طرف دارد.

گزینه‌ای به نام سوآپ

سوآپ یکی دیگر از انواع متداول مشتقه است که اغلب برای مبادله یک نوع جریان نقدی با دیگری استفاده می‌شود. این قرارداد برای ثابت نگه داشتن قیمت کالای مصرفی در آینده است. به عنوان مثال، فردی برای شش ماه آینده قرارداد سوآپ با فرد دیگری برای خرید لاستیک خودرو امضا می‌کند. این قرارداد به این صورت است که فرد خریدار پول لاستیک‌های خودرو را در حال حاضر به طرف دیگر قرارداد پرداخت می‌کند تا در شش ماه آینده طرف دیگر پولی به اندازه خرید لاستیک در اختیار خریدار قرار دهد. در این صورت برای طرف اول قرارداد سوآپ (خریدار) قیمت کالای مصرفی در آینده ثابت خواهد ماند.

قرارداد اختیار معامله

قرارداد اختیار معامله مشابه قرارداد آتی است، زیرا توافقی است بین دو طرف برای خرید یا فروش یک دارایی در تاریخ از پیش تعیین شده آتی به قیمتی خاص. تفاوت اصلی بین اختیار معامله و قراردادهای آتی در این است که در اختیار معامله، خریدار موظف به اعمال توافق خود برای خرید یا فروش نیست. با ذکر مثالی موضوع روشن‌تر می‌شود. فرض کنید آقای الف می‌خواهد 1000 سهم را از آقای ب خریداری کند. قیمت هر سهم در حال حاضر 200 تومان است. اما آقای الف برای چهار ماه آینده یک قرارداد اختیار معامله با آقای ب منعقد می‌کند و به ازای هر سهم 10 تومان به آقای ب پرداخت می‌کند. زیرا آقای الف معتقد است که در چهار ماه آینده قیمت هر سهم به 250 تومان می‌رسد. اگر در چهار ماه آینده قیمت سهم به 250 تومان رسید، آقای الف که خریدار اختیار معامله است، سهام خود را از آقای ب تحویل می‌گیرد و سود می‌کند. اما اگر در موعد قرارداد قیمت سهم به 150 تومان رسید آقای الف از اختیار معامله خود استفاده می‌کند و سهام را نمی‌خرد. البته در این صورت آقای الف دیگر نمی‌تواند 10 تومانی که به ازای هر سهم در ابتدای قرارداد به آقای ب پرداخت را پس بگیرد.