انواع ارز در ایران

بارها از لابه‌لای آخرین خط‌های خبری که در رسانه‌ها پخش می‌شوند واژه «ارز» را شنیده‌ایم. ارز را بیش‌تر با عنوان پول‌های خارجی که در کشور مورد معاوضه و تبدیل قرار می‌گیرند می‌شناسیم. از جمله این ارزها می‌توان به دلار، یورو، پوند و از این دست پول‌های نام‌آشنا اشاره کرد. اما در واقع به هر نوع پول مورد قبول اعم از سکه و اسکناس‌های کاغذی که در اقتصاد کشور در حال گردش است و کارکرد دارد، ارز می‌گویند. به عنوان مثال ما در ایران از ریال به عنوان ارز رایج برای مبادلات استفاده می‌کنیم. گفتنی است انواع ارز در ایران وجود دارند که هر کدام به فراخور ویژگی‌هایی که دارند نام ویژه خویش را یدک می‌کشند. بحث ارز گسترده‌تر از یک شناخت سطحی از آن است. در این مطلب قصد داریم که با انواع ارز در کشور آشنا شویم و خصوصیات هر کدام را بررسی کنیم.

تفاوت ارز و پول

قبل از این که به معرفی انواع ارز در ایران بپردازیم بهتر است به این سوال که «تفاوت ارز و پول چیست» پاسخ دهیم. هر دو واژه ارز و پول در نگاه اول به یک معنا به چشم می‌آیند اما در ذات به طور کامل با هم تفاوت دارند. همه می‌دانیم که آدم‌ها در گذشته برای برآورده‌سازی نیازهایشان، مبادله کالا به کالا انجام می‌دادند. اما این نوع مبادله یک ایراد اساسی داشت. تصور کنید که آهنگر هستید و برای فروش قطعه‌ای که ساختید مشتری به شما سبزیجات بدهد. در حالی که شما برای ادامه کار به هیزم و زغال نیازمندید. بی شک باید سبزیجات را بردارید و به دنبال کسی بگردید که در مقابل سبزیجات حاضر است به شما هیزم بدهد.

در این مدت ممکن است وقت شما برای انجام کار جدید تلف شود و حتی امکان دارد که سبزیجات گندیده شوند و ارزش خود را از دست بدهند. به همین خاطر آدم‌ها بعد از مدتی تصمیم گرفتند که به جای این نوع مبادله، پول را اختراع کنند. در واقع پول ایده آلی که سه ویژگی مهم را داشته باشد. اول از همه این که ارزشش با گذشت زمان هم حفظ شود و مانند مثال سبزیجات که زدیم از بین نرود. دوم این که به کمک آن بتوان به شمارش و محاسبه پرداخت و با واحدی که تشکیل می‌دهد بتوان روی کالاها ارزش‌گذاری کرد؛ به عنوان مثال یک سکه تا چند سکه. سوم این که با حضورش مبادلات آسان شود و به اصطلاح یک واسطه مناسب و کارآمد برای مبادلات باشد.

به همین دلیل آدم‌های چند هزار سال پیش تصمیم گرفتند از فلزاتی مانند آهن، طلا، الکتروم و نقره را به شکلی شبیه به سکه‌های امروزی تولید کنند که اتفاقا هر سه ویژگی را هم دارا بودند. به این معنی که پول دارای ارزش ذاتی است. تفاوت پول با ارز در همین نقطه از بحث ما مشخص می‌شود؛ ارز همان اسکانسی است که از طرف دولت‌ها ارزش‌گذاری می‌شود و به خودی خود هیچ ارزشی ندارد. و ما نیز بر اساس قوانین این اسکناس‌ها را به عنوان واسطه مبادلاتی پذیرفته‌ایم. البته که بسیاری از ویژگی‌های پول را در ارز هم می‌توان دید اما همان‌طور که گفتیم ارزش‌گذاری ارز قراردادی است.

ارز عمده

ارز عمده از جمله انواع ارز در ایران و کشورهای دیگر به شمار می‌آید که مختص به بورس است. در واقع بسیاری از معاملات در بازار بورس با ارز عمده صورت می‌گیرد. در بازارهای سهام از واحدهای ارزی مختلف استفاده می‌شود. به عنوان مثال در بورس ایران از ارز ریال برای انجام معاملات و خرید و فروش سهام استفاده می‌شود و هر کس که به جز ریال، ارز دیگری دارد، برای انجام معاملات در بورس ایران مجبور است که ارز خود را به ریال تبدیل کند تا بتواند به سامانه معاملات این بازار ورود کند. البته که ارزهای دیگری مانند پوند انگلستان، یورو و دلار ایالات متحده که به عنوان ارز عمده به شمار می‎‌روند در بازارهای سهام جهان دارای جایگاه مناسبی هستند و در موقعیت‌های مختلف استفاده می‌شوند.

ارز دولتی

در ایران نرخ ارز به صورت دو نرخی وجود دارد. یکی از آنها نرخ‌ ارز آزاد است که بهای آن از عرضه و تقاضا به دست می‌آید و دیگری نرخ ارزی است که از سوی دولت برای مصارف خاصی تخصیص پیدا می‌کند و نرخ آن تا امسال 4200 تومان اعلام می‌شد. به دلار 4200 تومانی ارز دولتی هم می‌گویند. عده زیادی از کارشناسان اقتصادی با این نوع ارز مخالفند چرا که می‌تواند باعث فساد شود، به این ترتیب که افرادی بتوانند با انواع رانت به ارز دولتی دست پیدا کنند و آن را در بازار آزاد به قیمتی بسیار بالاتر به فروش برسانند. مصارف ارز دولتی عمدتا عبارتند از واردات کالاهای اساسی و برخی موارد مانند ارز دانشجویی برای افراد بورس شده در خارج از کشور، سفرهای ماموران دولت و بیمارانی که برای معالجه باید به خارج از کشور مراجعت کنند.

ارز غیر بازرگانی

به ارزی که برای زمینه‌های غیر تجاری مصرف می‌شود ارز غیر بازرگانی می‌‌گویند. به عنوان مثال تمام درآمدها و مصارف و مخارجی که در زمینه‌های جهانگردی، علمی و فرهنگی، آموزش دانشجویان و سفارتخانه‌ها استفاده می‌شود را ارز غیر بازرگانی می‌نامند. ارز غیربازرگانی در سال 1352 هجری شمسی بر اثر درآمد زیاد نفت ایران ایجاد شد.